«Селилра барсхIебиру…»

Ну 1984 ибил дус­ли­зив подкласслизи аря­­кьунсири. Бу­рас­ли, ит манзил СССР-ла шко­лабазир вецIал класс дирутири. Цаибил класслизи хIядурирути классунира лертири. Ит бархIи наб ишбархIиван гьанбиркур. Гьанна дурхIни цаибил клас­слизи аркьухIели, вав­нала халубачил, жагати пал­тар-кьяш чегьурли, чус ди­гу­тигъунти папкаби касили, аркьули саби. ИтхIелира бахъ­лизир вавни дурги, дила — аги. Неш­ли ну рузикьарличил, ил ит манзил вецIъибил клас­слизи шуррухъунсири, шко­ла­лизи вархьира.

Нешла я ду­дешла замана аги, илдас чула дурхIя школализи аркьни байрам ахIенри. Рузикьарли школала азбарлизив ну гьа­ра­хъли тIашси ца хьунул адамличи, сарира биштIатани алавруцибси, «хIера итичи укьен» рикIули, вархьира. БекI гIяшбуцили, ну урузкIули ила­ла мякьла гъамиубра. Илини ну хIисабварили, чила дур­хIя сайри или хьарбаили, ляв­варили, дурхIнала мякьла тIаш­ватурра. Ил сарри ди­ла цаибси учительница, ил­хIе­­лира чIянкIли хIябал бар­хIи­лис. ХIябал бархIи дикили гIергъи, ну ва дила унра рурси мякьлабси классла учи­­тельницани сунечи ар­ду­ки­ра. Нуша савли класслизи адацIес тIашлири. Сенрил ну гIе­лав тIашлири. Мякьлабси ун­заларад учи­тель­ница ду­ра­ру­хъун ва ну­ша­лайзи, жав би­хагу наб кIел дурхIя, дила биули ахIен­ну или, дугьаризур. ХIера, гIер­гъити кIелра арбука или, жа­ваб чарбатур. Даширая дила ахIер­ти или, нуша илини сунела класслизи ардукира. Ил сарри дила «кIиибси» цаиб­си учительница Марзият ТIал­­хIя­товна. Илини сайри ну багьу­дила дигIяндешуначил тя­ниш­варибси. Баркалла биаб сунес.
Бахълис цаибси учительница тамашала багьудила гьуни гьаргбируси, гIилмула дигIян­де­шуначил дурхIни тянишбируси, жамигIятла гIям­руличи хIядурбируси сихI­ру­кья сари. Илизибад дигахъуси саби дурхIяла челябкьла викIаслира хатIахIеркус. Ил багьандан саби ишбархIи бегIти гIяхIси учительница белгирарес ва иличи чула дурхIни бархьес гьуцIлизибти. ИшбархIи замана барсбиубли саби. Гьанна нушала МикIхIила школализиб бахъалгъунти учительти цархIилти саби. Ну учIуси манзилла дебали камли саби. БехIбихьудла классунала учительти биалли, лебилра сагати саби. БусягIят школализир сегъунти-дигара сагадешуни лер. Леб Интернет, лер гаджетуни. Библиотекализи хIешаллира, се-дигара багьес вирули сай. Ил дурхIнас ва учительтас халаси кумек саби. Наб, дурхIни дебали духути ва гьалабяхI арбякьунти саби или гьанбиркули саби. Гьамадли ахIен учительлис илдала тIалабуначи валикес.
Наида ГIябдуллаевна ГIямар­хIяжиева МикIхIила шила лицейлизир 1998 ибил дусличирадал бехIбихьудла классунала учительницали рузули сари. Илкьяйдали илини бутIакьяндеш дирули сари шила культурала Юртлизир детурхути далдуцуначирра. Амма илала бекIлибиубси ва уркIилис дебали дигуси хIянчи учительницала саби. ЦархIилван биэсра хIебири. Нушала республикализир машгьурси, даргала пагьмучерси поэтесса Умурайбат ХIясановала рурсила рурси сари Наида ГIямархIяжиева. «Ну, риштIали рирухIели, гьар мурталра дила хала дудешличи ва хала нешличи шадир рашира. Илди шилизиб бахъхIила учительти сабри. Наб дигахъира хала нешла назмурти, илини дурути хабурти. Ил манзил дила пикри акIуб илдала гIямрула гьунчирад дила ганз даимбарес ва учительница ретаэс», – бурули сари Наидани.
— Нуни Наида ГIябдуллаев­начил ихтилатбарес жявлил пикрибарибсири. ЧIянкIли гьанна имканбакIиб. Дила илизи цаибси суал сабри: «Чи саю ишбархIи учитель, ил мягIнала бухIнабуц?»
— Учитель гьалавра, ишбар­хIира, бирхауди бирхьулра – жагIялра сунела хIянчи ва дурхIни дигахъуси, санигIятлашалти устадеш лерси, уркIи гьаргси, вархьси адам сай. Учитель лерилра сунела гIямру, цIакь ва багьуди дурхIнас хасдарибси адам сай. Гьарил манзил илини саби нушала жамигIят гьалабяхI башахъуси.
– Нушала адамтас дигахъу СССР-ла ва гьаннала замана цугдурцес. Нушара школализир дучIули калунтири. Илди цугдурцни, дила пикрили, бархьси ахIен. Халаси декIардеш леб дигалли дарс бирнилизиб, дигалли дурхIнани ил гIебиснилизиб. ЖамигIятла гIямрула бекIлидиубти шалубира (ценности) дарсдиубли сари. Сегъуна багьудила жура гIяхIбилзулив хIед? ХIела пикри бурили дигахъира.
– Марлира Советский Союзла багьудила жура дунъяличибра гIяхIси сабри. Иличил жаликIесра хIейрар. Советуна багьудила журала сархибдешлизи халбарес вирар чебяхIси багьуди, сабира ит замана цархIилти улкналайчил цугбуцибхIели, бегIлара гьалабси. Школализиб дурхIначи гужбирули хIебири. Сегъуна-биалра тема багьахъес чумал дарс лугулри. ИшбархIи гьарил тема ца дарсличиб бекIбирес хIяжатли саби ва дурхIнани ил тамай гIебасес бирули ахIен. Биалра ишбархIила багьудила кабиз гIяйиблабарес дигули ахIенра, итхIелила гIяхIси сабри или. ИшбархIи гIилму дебали гьалабяхI арбякьи саби. Гьарил журала, гьарил заманала мурталра лерти сари чула гIяхIтира вайтира шалуби. Гьанна дарс гьар шайчибад хIербарес вирули сай. ДурхIначил социальный шайчиб чIумаси бархбас кабилзахъули саби. ДурхIнала багьуди белгибарес багьандан пикридирули сари жура-журала бархбасуни. Илкьяйдали гIяхIси саби дурала пачалихъунала мезла дурсри бехIбихьудла классуназирад кадирхьни. Илкьяйдали бехIбихьудла классуназиб информатикала дарсра леб. Ил челябкьлализиб дурхIнас халаси кумекли бетарули саби. Иличибли илдас ишбархIила жамигIятла гIямрула дигIяндешуни белгидирес ва илизиб чула мер баргес гьамаддеш алкIули саби.
– Марлира гьарил манзилла сунела гIяхIти шалуби лер. ХIуни буриливан, багьудила сагати тIалабуначибли бучIанталара ургаб декIардеш леб ит манзилличил цугбуцибхIели. Илдани сагаси секIал дебали хъярхъли гIебисули саби. Илдала алкIули сари дахъал суалти, ва илди учительтази хьардаэс гIелумбилзули ахIен. Се барес хIяжатли учительлис?
– Марлира, ишбархIи дарсдиубти жузи, программаби, дарс кабирхьницун ахIенну барсбиубли саби нушала бучIантира ва илдала бегIтира. Учительла гьалаб саби халаси масъала – бучIантас багьуди касахъес лайикьти шуртIри акIахъес, илди чула саби пикрибикIахъес, гьалабяхI башахъес иштяхI дакIубиахъес. Ил багьандан учитель гьар мурталра сунела багьуди чеимцIабирули узес чебиркур. ИшбархIила дурхIнани дунъя цархIил тяхIярли чебиули саби. Ил нуша, учительтанира балулра. Ил нушани илдала суратуназиб, сочинениябазиб, дурути пикрумазиб чебиулра. Илдала рангани дебали дахъал сари. ИшбархIи учительлис бучIахъесцун ахIенну, сайра сунела бучIантазивад «учIес» хIяжатбиркулигу. СенкIун мугIяллим гIилмула ва чеабиуси наслула ургабси бархбас кабилзахъуси гьункья сай. Ил гьар шайчивад валкьаурсили виэс чебиркур.
– Ну учIуси замана школала ва бу­чIан­тала бегIтала ургаб дебали чIумаси бархбас лебсири. Социальный пачалихъла бекI­либиубси мурад сабри жамигIятлис ва пачалихълис пайдаласи адам хIядурварес. Ил багьандан учитель бегIтачи вашусири, дурхIяла школала дурарти гIямруличила пикриикIусири. ИшбархIи учительтала бегIтачил бархбас лебу?
– ГIе. БегIти ва учитель дебали дархдасунти цIакьани сари, чулира дурхIя гIямрула бархьси дякьличи вяхIчивирути. БегIтала кумек агарли школали гьарли-марси жамигIятла вакил хIядурварес хIебирар. Хъалибарглизибси гьавлизибад, имцIаливан, дигахъу дурхIяла школализирти гIямру, илала дурхIначил ва учительтачил бархбас. Нуни дила бучIантала бегIтачил гьар мурталра бархбас бузахъулра. Илданира наб халаси кумекбиру.
– ИшбархIила багьудила кабизлизиб хIед сегъуна барсдеш акIахъес дигахъади?
– Бахъалгъунти учительтас бекIлибиуб­си масъала саби алапала кьадар. Нуни чеим­цIабарес рирус – ка­гъуртала (отче­ты) хIянчилизибад учительти акьубатни. Сен­кIун илди хIянчили халаси замана харжбирули саби. Ил замана дурхIнас хасбарес вири. Дигули ахIенра гьанна дакIу­биубси «дистанционное образование» би­кIуси сагадеш. Я учительтас, я бегIтас, я дурхIнас ил хIяжатли ахIен. Илини нушала багьудила кьадри дебали гIяшбирахъу. Учительла ва учIанна гьарли-марси бархбас селилра барс­хIебиру.
Дебали рархьли рикIули сари Наида ГIяб­дуллаевна. ДурхIнала учительличил бархбас сегъуналра компьютерли барс­хIе­биру. Нушала челябкьла мугIял­лимтала някъбазиб саби.
Наида ГIямархIяжиевани халаси баркалла балахъули сари сари рузуси коллективла хIянчизартас. Илди мурталра кумекбарес хIядурли саби. Лицейла директор Ислангерей Дибировичлис, завуч УмуряхIям Уцумиевнас, дурсрала дурабси хIянчила завуч Аминат Мирзаевнас, Аминат Мажидовнас ва цархIилти хIянчизартас. Наидани илди лебталалра уми дуриб, амма нуни илди лерилра ишар кадяхъес хIейрус. Дила пикрили, илини набчи гIяйиб хIебиру.
Халаси баркалла хIед, Наида ГIябдуллаевна, набчил барибси ихтилатлис.