Сунес сунени декIарбарибси кьисмат

1960 ибти дусми сарри итди. Дебали камли хъулив къаршииркуси дудешра сенрил ит бархIи шилизиври. Илини дахъалгъунти сунела гIямру, ВатIа ЧебяхIси дергъла дусми халхIедаралли, колхозла мазала дурзамтачил дубуртачир яра диркьаличир дуркIутири.

Дудеш хъулив агархIелира дудешла уличибли бахъал гIяхIли башути бири нушачи Къаякентла, Хайдакьла, Ахъушала, Агъулла, Рутулла, Кулила, Курахла районтазибад ва нушала районна шимазибадра. Илдазибад имцIати — урчачиб мурдали.
ХIера, ит гIебшнила бархIира кIел тамашала гIяхIял нушачи хьурабиуб.
Гьалаб башуси урчиличи мурдариилри нушала хьунул адамтала палтарлизирад циила декIарти журала палтарли регIриубси 40 дусла гIямрула хьунул адам. Гьанна бурес хIейрус, жагасирил ил яра дебали жагасирил. ЧIянкIли гIячихъли бурес вирусра: ил пергер хьунул адамла жагадеш цархIил журала саб­ри. Бархьси саби, илала жагадеш сегъунарил газета бу­­чIантази аргъахъес къиянбулхъан. Биалра, лерилра ди­ла лукIнила устадеш дакIударили, ил барес кьасби­рисра. ГIе, цархIилтазир дебали камли дирути жага­деш­личил декIаррулхъусири ил дубурлан хьунул адам.
Ахъли буйрухъбируси тIамаличил тIашаили нушала юртла къапула гьала сабаибси урчи, гьарли-марси урчала гIяскуртала ургъанван гьамадли, ил урчиличирад уряхIяхъиб ва, урчиличи бигьунси ургьур дила дудешлизи гьабатурли, итил урчиличиряхI ретухъун.
КIиэсил урчиличивад, пагьливанчиван кункли тIяхIухъи, увяхIяхъиб ца тамашала мурул адамра. Сен ил тамашаларил бурисра: 40-45 дусла ахъси кьаркьа вегI мурул адамла цалра някъ аги.
КIапIси, цIябси азбарла духIнар тIенилизи дигьи урчи, гIяхIли хъули абацIиб. Хала неш, дуцIрухъи, «Гьуя! РакIирив, Гули?» рикIули, гIяхIял хьунуйчи хъябруцрикиб. «Гули» илала у биэс гIягIнисири (ну, илала у балкIли аргъили яра хъумкартурли, хатIаиркули виэсра асубирар). Илра дила нешра ца дусла биэс гIягIнитири. Илдира цаличи ца хъябруцбикиб.
БахъхIи агарли хьунул адамти хурег бирес бехI­бихьиб. ГIяхIяйра дила дудешлира, кIантIити гIя­нул­ба­чи кабиили, урусла, лезгибала ва даргала мез дарха­хъили, ихтилат бемжахъур. Ну биалли, шилизибси ту­кейзи серил асахъес вархьира. Халал рузи ПатIима неш­лис кумекбирули калун. БиштIати МяхIяммадра Ся­гIидра унрубала дурхIначил хIязтабиркьес арбякьун.
БархIехълис сабаиб гIяваси, берубси диъла хинкI. Диъби ва мазала нусби нушала даарицад дири. ГIебшни дудешли 5-7 цIерхьти русу кигьа янилис диъ берахъес лугьутири. Кроватьла удиб мазала нусили бицIибси тIагьара камхIебири.
Ит бархIи дила кьацIли укес пикри аги. БиштIаси хъалила гIямзила гугиили, цалра някъ агарси адам секьяйда кьацIли укес вирусил чеваэс хIерлири. Ил анцIбукь сабри наб тамашабилзуси. Амма илаб тамашабизеси секIал агарли уббухъун. ГIяхIял хьунуй сунела муруйс, алтIанагличи атIи, хинкI бедлугулри. Итил някълизи буцибси дисли бибгIянбарили — диъра. ДяхIушкай илала мухIлира ушкулри…
Беткахъиб дила гIяхIяйчи бяхIчиаибси пик­ри. Селра тамашабизеси агарли уббухъун наб ил анцI­букьлизиб. КьацIлилра хIевки, кьакьала дуравхъунра. ВецIалалра дус хIейубси дурхIяла бекIлизи дашули хIедурги някъби агарси адамли гIямрулизир дирес гIягIнити цархIилтира дахъал хIянчиличила пикруми.
ГIур, ну халаваибхIелира, башули бири илди му­рул­-хьунул нушала шилизи гIяхIладли. Дила хала неш реб­кIила, дудешра хъулив къаршихIейкалри, илди им­цIали дудешла гъамси юлдаш Бабала ГIя­мар­хъа­ла­чи хьурабирутири. Илала хабчаб ГIя­марла Хамисаба гIяхIлас къуллукъбирес балуси адам сарри. Сай ГIямарра имцIаливан шилизив вири…
«БелкIенгу хIуни, хьунрала байрамлис хасбарили, ит баягъи Зугьумла хьунуйчила нушала газетализи макьала. Илдигъунти хьунул адамти бахъал бирути ахIенну, даимлис хъумхIертесили барагу илала пергер сипат», — викIар гьалавван набзи дилара нушала газеталара вахъхIила юлдаш Кьялкнила шилизивадси Къаркъала Ибрагьим. ВахъхIи калунси сай ил нушала совхозла бекI зоотехникли узули, ва гIяхIил далути сари илини мазаличил дархдасунти гIямрулизир кадиркути анцIбукьунира. Илала дуравад, Ибрагьим лерилра нушала дубуртачира диркьурбачира ваибси сай.
Зугьумличила ва Гуличила белкIес кьасбарибси нуни илди балути бахъал адамтази хьархъарбаэс чебуркъуб. Илдала лугIилизи кабурхули саби ишди удиб гьанбушибтира: 80 ибти дусмазив Дахадаевла районна КПСС-ла райкомла цаибил секретарьли вируси дила шан ва юлдаш Ражаб МяхIяммадович МяхIяммадов, Иракьила шилизивадси набчил варх гIярмиялизив калунси ЖабрагIил ХIяжиев ва 60-70-ибти дусмазив Курахла районнизирти Дахадаевла районна мазаличи хIеруди бузахъуси хIяйвантала тухтур зубанкан Булат Зулпикьаров.
Гушти, дергълис гIергъити дусмала замана Курахла районнизивадси Зугьумра илала хабчабра биштIатачил барх, акIес гьамадси мерлигIиб умцIули, баибти буилри Дахадаевла районна Иракьила шилизи. Иракьила ши Дибгашиличил, Кьялкниличил барх Кировла уличилси колхозлизи кабурхусири. Шими диштIати диубхьар, Кировла уличилси колхоз итхIели белкъунси буилри. Ил багьандан илди шимазиб мерлабиэс цархIилти шимазибадра бахъал адамти гечбирутири. Дибгашила шилизибкIун дергъла замана бахъал Украинализибадти адамти балли бирутири. Колхозлизиб хIянчили биркьули, алкIутири, бикIар, илдира.
Курахла районнизир Гельхен бикIуси шила мякьлар дуцIрумла замана колхозла маза дикути кIел дубура лертири. 1964 ибил дуслизиб бара Сергокъалала педучилище таманаибси ну, дудешли букIунас кумеклис кIел базлис ил дубурличи укибсири (школализир каникулти дируси замана дудешли нуша узби мурталра дубуртачи дикутири). ВахъхIила букIун Адайла ХIяжира нура кIиэсил бархIи бархIехъ, урчачи мурдали Гельхен шилизи даибтири ва Зугьумхъалачи хьурадиубтири (Ит заманалис илди чула шилизи чарбухъи буилри). Гельхеннизиб илди нушала бегIлара гъамти гIяхIли сабри. Зугьумхъалачи хьурабирути буилри Зубанчила букIунира.
1967-1968-ибти дусмазив илав ветучастокла тухтурли вируси Булатли буриб набзи, жагьхIели сегъуна вирусирил нушала гIяхIял. Зугьумла гъабзадешличила хабурти Булатли гельхенлантани дурули дакьибти дуилри.
Жагьилти дусмазив Зугьум Бакулизив цIуба набт адилтIули узули уилри. Илар, селирил хъарчIайчирад къябдарили дуилри илала кIелра някъ. Амма някъби агарли шилизи чарухъунси ил цалра сунела зиланнис, селизивалра гIелаулхъули ахIенри. «Нуни иличила буруси ишгъуна секIалра бакьира, — викIар Булат. – Жагьилтачил ургадихь дарили уили сай Зугьумли, къадалабад кабухъунси хIеркIла итил шайчибад камси заманала бухIнаб мицIирли маза лебхис викIули. Някъби агарси адамли хIеркIла итил шайчибад ишил шайчи мицIирси маза! БусягIят ита ваили, цулбани хапбарили, бецIли мукьараван хъарчIайчи чебихьили, хIеркIла ишил дубла жагьси маза баахъибси саби бикIули бири». «Къалмакъарлизивра Зугьум чисалра удихIерки бикIулира бурули бири, — даимбариб буруси хIяйвантала тухтурли. — Сунечил вирхIусилис бусягIят бекI бирхъи, бикIар».
Белики, ца илгъуна анцIбукьлизив чеваиб ургар шила чехьери Гулини ил жагьил урши. Или хIебиалри, илцадра бахъал сунечи сукни башутазивад сен илини някъби агарси урши чеввикIибсири? Сен пикрихIерухъунсири итхIели ил исбагьи лерилра гIямрулис сунечи чеайсуси декIси махличила? Илгъуна мах гьарилли бихес вируси ахIенгу. Бурни хIясибли, «Ну ихис ахIи шери хIякьяс!» рикIули руили сари ил бегIтази. Белики, ЧевяхIсини илгъуна кьисмат бурги илис белкIунси.
Сархиб Зугьумлира Гулинира халкьла ургаб хIурмат, абикьур гIяхIти дурхIни. Ражаб МяхIяммадовичли бурни хIясибли, илала урши Зейдулагь 1980 ибти дусмазив Курахла районна КПСС-ла райкомла цаибил секретарьли узули калунси уилри. «Ца ну акIубси Иракьила шилизи вакIес дигулра» викIули чуйнара бурибсири Зейдулагьли, — викIар Ражаб МяхIяммадович. — Сенрил бетхIеур».
1980 ибти дусмазив Дербентлизивад викили, дубурличи букIунас кумекли аркьуси кьялклан ГIяммала ГIялибекли дурибти сари ишди дугьби: «Курахла шилизив автобусличивад увяхIяхъибси ну, итхIели РК КПСС-ла цаибил секретарьли узуси Зейдулагь ХIямидовли чеваили уилра. Камси заманали набчи дехла машина гъамбиуб. Кайахъили кабинализи, ну нуни хIелуси шоферли вецIал километрличибра имцIали гьарахъси Гельхен шилизи ваахъибсири. Ил шилизибси тукейзирад нуни букIунас гьунгелти асес кьасбарира. ИтхIели тукейзир рузуси Зугьумла рурси уррухъун. «ГIяхIлазирад нуни арц сахIейсис», — рикIули, илини сунени гIямрулизив бегI гьалав чеваибси набзирад арц сахIесибтири».
Чебиулрав, секьяйдали бяркъурти буилив Зугьумлира Гулинира чула биштIати?
Дила 92 дус виубси дудеш 1998 ибил дуслизив нушачивад итил дунъяличи арякьунси сай, неш – камси замана гьалар. Дила бегIтала зиланти биэс гIягI­ни­тири Зугьумра Гулира. ХIебиалли илдира жявлил ахиратлизиб биэс гIягIнили саби, гIяпабаркьаб чулану.
Нуни бакьира илдала рурсбала дурхIни Къаякентла районна Дружба поселоклизиб хIербирули леб или. МицIирли лебалли биэс гIягIнили саби илдала урши Зейдулагьра ва илала дурхIнира. Балулира илдани, сегъуна гIяхIгъабза хьунул руилил чула неш? ХIебалас. Нунира бурес хIейрулра, хъяшахIели бегI гьалар чераибси хьунул адам гьанна сен наб гьанрикибсил. Белики, гIямрула гехIъибил вецIлихъ бибгIябарибхIели, иргъули вииша нуни ил дубурлан хьуна гьунарла чебяхIдешличила.