Нушала ванза — нушала тарих — нушала халкь

Хайдакьла дахъал шалубарси тарих анцIбукьуначилра дав­лачебси саби, илабси тIаби­гIятра давлачебси саби, амма, бегIлара халаси илала давла адамти саби.

Гьарил халкьла хъумхIертести уми лер, чулира ахIерси ванзала тарихлизир мурхьти къел датурти. ИшбархIира леб пергер адамти, сахаватси уркIила бегIти. Баягъи илдани саби нушала ванза машгьурбирути.
Советский Союзла Игит СултIан Кьадирбегович ГIялисултIановла у кьалли даршдусмазибра адамтала уркIбазиб кавлан. ЧебяхIси ВатIа дергъла дусмазир илини гьарли-марти гъабзадеш ва урехиагардеш чедаахъибтири. Баягъи ил сайри артиллериялис бекIдеш дируси, Висла ва Одер хIуркIбачир душмайчи цIа чейгахъухIели. Ил адам хайдакьлантала ва дагъистанлантала пахру сай.
Дила цаибил учитель Муртуз Ахъаевла у биалли, илини бучIахъутала уркIбазиб даимлис кавлан. Илини нушази чуйнара бурибсири: «Шин садашар ва ардашар, гъум — кавлан», ва, сунела пикри даимбирули, Муртуз Ахъаевичли ибсири: «Илкьяйда кавлан хIушала ванзаличи дигира, нешла ниъличил хIушази дакIибти». Нуша хъяшназир учительли шиличи ва шантачи диги адикьуртири.
Гьайгьай, бегIти агарси адам вир­хIей­рар ва гьарил хъалибаргла тарихра хала бегIтачибад бехIкабирхьуси саби. Ва лерилра ца гьимирли дарх дигьунтира нуша акIубси мерличил. Шиличила илини дахъал хабурти дури, сенкIун илини гIяхIил иргъулри, гьар-урла гIямру ва гIядатуни хIедалуси халкь челябкьла агарсили бетарни.
Ну илис гьаман баркалла рикIус, ну­шаб СССР-ла манзилла «кулакунала» масъалаличи хIулби гьаргдарни ба­гьандан. Даимлис хъумхIертис илини ибси: «ПатIимат, хIела хала дудеш Къайыпла давла кебасни хатIа сабри, сен­кIун илини сунела къияйчил сархибси давла сабри ил. Илала хъалибаргра са­бер­хурсири…». «Сагати» хIякимтала кьясдешличибли ва кахдешличибли дила хала дудеш хъалибаргличил Къиргъизиялизи вархьибсири. Кьан-кьанни илди гIямултази мурхьрикибси нунира аргъиливан, Муртуз Ахъаевли бурибси шямван бархьсили уббухъун. Итди дусмазиб улкала вегIбекIунани хатIаби дахъал дирутири ва дила хала дудеш Къиргъизиялизи вархьнира — илдазибадли цари. Дячунти кьисматуначила биалли – цархIил децIла хабар саби.
Жагаси ва жяргаси, бархьси ва балкIси гIямрулизир гьар мурталра дарх дашути сари. ЖявхIелила галгала берубси мякьли шинни белкъунси кьялиличил бархбас бихIни кьяйдали, нура дила хъалибаргла тарихличилси бархбас калахъес къайгъназирри, бархьдеш балес ва гIямрулизир хатIахIерикес багьандан.
Дила учитель гьаникахъили гIергъи, сайра жявлил итил дунъяличи шал­гIевухъунси, классла руководитель Загьра ГIялимурадовнара гIяхIси девличил гьанхIерушес хIерирус. Илини сарри ну пикририкIахъес, жавабкардеш дихахъес бурсирарибси, сари математикала мугIяллим риалра, набзир литератураличи диги адикьурси. Нушала класс гIядатлагъуна ахIенри — къиянсири, сенкIун ила кабалтутири кIиибил ва хIябъибил дус ца класслизиб калунти дурхIни. Гьайгьай, дусми хIясибли лебилра дурхIнала хасиятуни цагъунти ахIенри. Класслизибси аги сегъуна бирарал халатазибад дигахъусири.
Авал дус нуша къумукъла мезличил дучIутири, урус мез биалли предмет сабливанцун руркъутири. Урус мез нушани далули ахIенри, къумукъла мезличил гъай­дикIутири. Ва илгъуна паргъатси ахIенси класс жагьси му­гIял­­лимличи хъарбарибсири, илала устадеш хIясибдарес багьандан. Илис дурхIначил бархбас кабизахъес гIягI­нисири. Халаси переменаличир, дурхI­ни дуцIхIебикIахъес ва илдази класс пухI­ли хIебирцIахъес багьандан, нушала классла руководительли нушаб хабурти дучIи, ва хабар гьаман бегIлара тамашала мерличиб тIашии, нушазир бучIусиличи иштяхI акIахъес кьасличил. Гьайгьай, дурхIни хIерли бири, хабар даимбарайчи.
Геометрияла дурсрачиб илис хIябал мезличил тема бурес чевкъулри: урус мезличил, дарган мезличил ва къумукъла мезличил. Илди мезани илини ункъли дали. Илизир ахIену гьатIи мугIяллимла дурхIначи диги чедиути?! Загьра МуртазагIялиева дебали сарерхурси хьунул адамри, илис гьарил учIан дурхъасири.
Илис къиянбулхъусира лебри, ил сабри дурхIнази класслизиб умудеш бихIяхъни, сенкIун лебтанилра школализи семечкиби дихулри ва илдала гIянкIаби чIябарличи лайдикIулри. Классла дурхIни уркIбухъун, илини набчи класслизиб умудеш бихIяхънила хIянчи хъардарибхIели. Набра илгъуна хъарбаркь тамашабизур, сенкIун нура класслизир семечкиби дукутазирадли ца сарри, илди цакласслантасра дуртIули. Илди дила мурталра дири. Нуни классла руководительла хъарбаркь дурахIеберкIес рирасив гьатIи?
Семечкиби дукнила гIядатра бархьбатес къиянни буилри. Ил гIядат изайчи шурбулхъуси кьалли. Набван цIакьли семечкиби ди­ганницун ил иргъу или, гьанбиркули саби.
БегIлара вайси — гьар бархIи унзала мякьла карилзули, илдала кисни ва сумкаби ахтардидирес наб чевкъни. Дирхаирая — ил дебали хIейгеси баркьудири! Цаибил бархIил дила гъамси юлдашли тиладибариб: «ПатIимат, нуни нушаб кIилисалра семечкиби асилрану, ну класслизи дигIянали ара­цIахъаба». Ил арацIахъни, лебилра аба­цIахъниличил цуглири. Нуни, селра хIеили, илала семечкиби жярга-зекъла бадирализи лайдакIира, илхIели дила рархкья наб дебали язихъризур риалра. Ил дила гIямрулизиб цаибилли бетаурси, камси хъарбаркьли ну жавабкардеш дихахъес ва ункъли ручIахъес бурсирарибсири. ИтхIели нуни аргъибсири, эгер учительница набчи рирхули риалли, ну илцад-декIар вайси рурси хIериъни, ва гьатIира ункъли ручIес кьасбарибсири.
ХIера, илдигъунти жагати баркьудлумани нушала гIямру жагатили ва умутили детарахъули сари. Учительли бучIантачи бирхауди бирхьнила, илди дигахънила ва илдала имкантачи вирхнила халаси цIакь лебли буили саби.
Гьайгьай, илдазиб гьатIира гIяхIтили бетаэс гъира алкIули саби. Баягъи ил сабри набчилра бетаурси. Ва ну ишбархIи дила учительницас ит хъарбаркьлис баркалла рикIулра. Дила лебилра цаклассланти адуцалачебти адамтили бетаур ва илдазибад гьарилли гIямрулизиб чула гьуни чеб­бикIиб. БусягIятра нуша юлдашунира, ва нуни илдачи пахрубирулра. Цакласслантачилси гьарил гьунибаъни наб байрамли бетаруси саби.
Загьра ГIялимурадовна – бегIлара гIяхI­та­зирад ца сари. Тяп илкьяйда ирули бирар мугIяллимличила илини бучIахъантанира. Ну разилира дила пикруми цаклассланталайчил цугдиркниличи. Ил бархьсира саби. СенкIун чинаб бархьдеш сабил, чинаб къяна сабил декIардирес гIямрули сарра нуша бурсидарибти.
Нушала классла руководитель школализир рузули 50 дусра-сера калун, ва хайдакьлантала чумал наслу илини бучIахъули, илдала лугIилизир — дила риштIалилгъуна рузи ГIяйшат МяхIяммадхIяжиевна Тазаевара. Дила дигуси рузичила дахъал хIелукIас, илис дунъяла лерил гапани лайикьли диалра, амма ца секIал бурис: 20 дус гьалар, шантас шин кадукес гIягIнихIели, илала жигарла бутIакьяндешличил (сари-регIти арц дедили) ГIяхIмадкентла шилизирад Мажалисла шилизи (гьарахъдеш – 4-5 км.) шин кадукахъибтири.
Ил, гьарли-марси патриот, шила ва районна адамтас дагалати пикруми дехIдурцан сарри.
Илала баркьудили шила жагьилти шила даража ункъбиахъес гъирачеббариб. Шилизиб хIербирутаницун ахIи, цархIилти регионтазиб хIербирутани булан, шан ГIябдулкьадир МутIуковла у хIясибли дурхьули, арц дучиб. Илди арцличил шила чебаъ жагабариб ва ЧебяхI Мажалислизиб хIербирутала гIямрула шуртIри ункъдариб.
Илкьяйда, А.МутIуковла бекIдешлиур камси заманала ургар гьундури къирли дуциб, чиргъмала тIулри кадатур, 18 ибил даршдуслизиб тIашбатурси мижитла хъалч сагабариб. Дахъал дарестира лерал.
Ахирра-ахир нушала жагьилтани ца хIекьдеш аргъиб – чили бирув, нушани хIебарахIелли? Баркалла биаб илдигъунти жагьилти абикьурти нешанас.
ГIяхIти баркьудлумачила лукIес рехI­ри­хьилрану, ца адам гьанхIевшес хIерирус, суненира сунела Хайдакьла районна Сурхачила шилизир: гьуни, спортзалличилси школа, мижит тIашдатурси ва ишбархIира шилис ва районнис гIяхI­де­шуна виркьес даимиубси. Ил сай Мя­хIяммадрасул Раба­зан­кьадиевич Юсупов, Москвализибси «Ав­тодорстрой» ЗАО-ла правлениела пред­седатель.
Иличила нуни «Кайтаг и кайтагцы» жузлизибад багьурра, сабира нушала цаванзалан, ДГУ-ла профессор ХIясанова Узлипат ГIусмановнани белкIунси. Эгер илини хайдакьлантас цархIил селра хIебаралра, барибси ил хIянчи баибси саби, сунезирра районна гьар шилизирад дучибти белкIани цаладяхъибси. Иличибли Узлипат ХIясановани нушала гIякьлу чебсаргъахъиб ва вегIла бегIтала бегIтачила гьатIира дахъал далахъес гъирачердарира. Илини лукIули саби: «… Гьарил кьамла, хъалибаргла тарих мякьличибад бехIкабирхьуси саби. ЦIакьтили ва пасихIтили бирар вегIла крайла тарих балутицун…». Ил камсив гьатIи?!
У.ХIясанова гьар шайчирад черетаибси, духуси хьунул адам сари. ХIебурес хIерирус, илини сецад халаси пай кабирхьулил хайдакьла лугъат калахънилизи. Баягъи ил сари, сарира някьишла уста ретаурли, хайдакьла някьиш мяхIкамдирахъантазирадли ца.
Нушани, хайдакьлантани, пахрубирулра нушала илгъуна гьарра шайчирад пергерси хьунул адам лерниличи.