«Дилигай дянга букIун»

Дила шилизив левсири ле­рилра сунела гIямру бу­кIун­нира хIенкьулалира узу­ли калунси Абакар бикIуси адам. ХIя­балрив-авалрив дус ил нуйчив ха­ла­си­ри. Илала фамилия ХIясайниев сабри, ам­ма шанти илис дигиличил Аттала Аба­кар бикIи.

Гьар ну шилизи укьес хьулухъаслири, Абакарличила макьала лукIас ви­кIусири. Дила бекIлизир илала гIям­руличила даарицад баянтира лерри: набзи илини бурибсири виш­тIа­хIейчирад сунечи чедуркъубти, къиянти бу­кIунна гIямруличила. Нуни иличила хIе­белкIунси макьалалис у бархли пикрибарили лебри — «Дилигай дянга букIун». «Дилигай» букIунна варгьила кIиибил у саби. «Дянга», «дянгси» бягIуси, ахирагарси тяхIярли иргъуси саби. «Дилигай дянга букIун» далайла дугьби сари. Илди «халаси уркIила вегI», «адамтачи дигили вицIибси» тяхIярли иргъути дугьби диэс гIягIнити сари.
«ИшбархIи барес вируси хIянчи жа­гIяйчи армахид» ибси бурала лебси саби. Ил нуни хъумкартурли вииши, гIела арбихули калунра дила тухум Аттала Абакарличила лукIас ибси пикри…
Ириъ, коронавирусла изала бехI­бихьибмад, ЧевяхIсини Аттала Абакар итил дунъяличи арукиб. ХIебалас, коронавируслирил яра цархIил изайрил илала гIямру къантIдарибти. Гьанна биалли ил адам гьаникибхIели, наб бурес калунси чIянкIли ца секIал саби: «гIяпабаркь, Аттала Абакар» викIницун.
Амма, бикIуливан, «вайси хIебиалли, гIяхIсира бируси ахIен». Гьари, иш яргалис вайти датурли, гIяхIсиличила бурисра. Ишди бурхIназив, савли-жявли айзурли, урхьула дубла вашес вехIихьира. Дебали камти адамти бирар илаб ил замана. Кайили скамейкаличи, гьарахъси, багьлали закибяхI гьайбиубси БерхIиличи ва шиннизибси берхIила гьунчи сягIятцадхIи ну хIерикIули вирус. Ил заманала бухIнаб ну левихIи учибиркур дила балутира: дила шан ГIябдулла, хъярбукан Мустапа, табасаран Кьудрат, цIудхъран Закариге, кIарахъан МяхIяммад, булеги МяхIяммад, гIярус Аликсей, хIямшиман Карим, микIхIен МяхIяммадшапи ва цархIилти.
Нуни ишаб гьанбуршуси бархIи лебтачилра кьанни вакIибси МяхIям­мад­шапини, ласяхъили набчи, буриб: «Гьари, ХIяжимурад, хIуни нушала газетализи, урхьула дубла дакIибхIели, нушази багьлабирахъес скамейкаби дарибси Каримличила бел­кIен. ИлиникIун нушала урхьула дуб скамейкабани бицIахъили саби. Ишини гIяхIбаркьла, керила хIянчи бирули саби». «Каримли ну­ша лерси урхьула дублар 30-йчир им­цIали скамейка тIашдатурли сай», — викIар ГIябдулла. «Ит нушала мякьлав тIашси урус урши Алексейлира керила хIянчи саби бируси, — викIар Мустапа. – Илини гьар бархIи урхьула дубларти жярга-зекъ, ца мерличи учидяхъили, цIали игути сари». «ГIе, гIе, нушани балуси саби илди кIелра гъабзала гIяхIбаркьла хIянчиличила», — юлдашунани буруси гIеббуциб цархIилтанира.
ГIергъила бархIи савли нуни ручкара блокнотра дарх касира. Урус Алексей вакIайчи Каримличил ихтилат бехIбихьира ва тиладибарира илизи сунела бузерила гьуниличила бурахъес.
— Ну акIубсира ХIямшимала шила мякьлабси Мегъала шилизив. Ну верхIел баз виубхIели, дила дудеш вебкIибсири. Нуша хIябал узира ца рузира нешла някъбачи хъардикибтири. Ца дила кьуникьарли 6-ибил класслизив учIуси ну, маза изухIели, букIунас кумекбирахъес викули вираси, гIур букIунни узахъесра арукибсири, — тIашизур ил.
— Шилизив ца дила тухум левсири, тяп хIелайчи сунела гIямрула гьуни мешуси. Илра, хIуван, дудешла узикьарли, школализив учIули левай, колхозлис букIунни арукибси сай. Наб иличила белкIес дигусири, бетхIеур. ХIечила белкIасра, иличила белкIунсилизи халбарес вирус. Илгъуна пикри бакIиб. Ил багьанданра, дигахъаси, Карим, хIела гIямруличила бурили. СецадхIи калунсири хIу букIунни узули?
— Ну 55 дус Ахъушала районна Тельманна уличилси колхозла букIунни узули калунсира. 1998-2015-ибти дусмазив – хала букIунни. Яни нушала маза дикутири Кочубейла мер-мусаличи. Дебали къиянбулхъули бири нушаб цацадехIти дусмазиб. Гьаннара наб гьалабилзули бирар дяхIили кабуцибси цIуба авлахъ, кашарабазирад дурадухъес хIедирути маза, колхозла мазаличил дарх гIяйкадикIути сайгакуни. Илдира мазаличил дарх далхес чевкъусири нушаб.
— Дила дудешра лерилра сунела гIямру, дявтазир деркIибти 4 дус хал­хIе­дарили, букIунни вируси сай. Илини ва илала бригадала букIунани дурути хабуртазирад балуси саби нуни Къараногъайла авлахъуначирти колхозунала букIунала гIямруличила: дуцIрумла замана школализив учIуси ну дудешли дубуртачи викусири.
— ЦацадехIти дусми ну, мазаличил варх дубуртачи хIешули, Кочубейла мер-мусаличив кавлулира вираси, — даимбариб буруси Каримли дила тилади хIясибли. — ИлхIели нуни колхозлара дилара маза Ногъайла авлахъуначи дикули вираси. Къизларла районна ванзаличирти хъарахъуни шинни дурцухIелира, нушани маза Ногъайла районнизи дикутири. ДацIли хIедалтира нушани гуржнала хъарахъуни дирути меранира. Ила нуни 8 дус маза дикира.
— ДуцIрумла замана маза дикути дубурти лертирив хIушала колхозла? Мисаллис, нушала колхозлис чедаахъили дири Агъулла, Рутулла ва Курахла районтазирти дубурти. Дудешли нуша, узби, школабазир каникултихIели, ила дикутири. Чина дикутири дуцIрум хIушала колхозла маза?
— ДуцIрум маза дикес мерани нушала ши-алав даари дирутири. Нушала колхозла шел бригада мазала дири, ца бригада шантала вегIдешла мазала. Ши-алавси ургубализир илдачир имцIали маза хIердаресра мерани лерти сари.
— ХIела хъали­барг­личилара бурили дигахъира?
— Ну гъал дус виубхIели хъайчикайибсира. Хабчаб ЖумягIлира нунира 4 рурсира кIел уршира абикьурра. ГIяпабаркь ца урши, 30 дус виубхIели, итил дунъяличи арякьунси сай. Илала бебкIа нушаб халаси бетахъри сабри. Гьамадли ахIен неш-дудешлис жагьси уршила бебкIа чекасес. ГIярмиялизиб къулллукъбирухIели, ил зягIипикили виэс гIягIнисири. ХIебалас.
— Се бирули хIела кIиэсил урши МяхIяммадзагьирли?
— Урши МяхIяммадзагьирли дила гьуни даимбирули сай. Ил бусягIятла заманара Ахъушала районна Тельманна уличилси СПК-ла букIун сай.
— ХIушала районнизир гьаннара маза адилкьути СПК-би лералу?
— ГIе, лерал. ХIямшимала шила СПК-лизир букIуналайчил дархли 3 мазала дурзам лер. Ишди бурхIназир илди шила ургубализир гIяйкадикIули сари, янила замана Къараногъайла авлахъуначир дирути сари.
— Се бурес вируда хIуни районничила? ЦархIилти шимазирра лералу маза?
— Лебилра районничила гъайикIес хIейрус, сенкIун ну 5 дусцадхIи МяхIяч­къа­лализив хIерирулра. Амма нушала районна сирхIяла шимазир, дила пикрили, маза лерал. Цугнила, Нахкала ва цархIилтазир, гьайгьайра, маза дургар. Секьяйда хIерируси дубурлан маза ва хIяйванти агарли?
— Баркалла хIед, Карим, ил пикри багьанданра. Нура илкьяйда сайра пикривикIуси: дубурла шими дубкIутили хIедиахъес багьандан, дубурти мицIирагли дицIахъес гIягIнити сари.
— Гьанна дила хIечил цархIил ихтилат бехIбирхьисра. Бархьсив хIуни урхьула дуб скамейкабани бицIахъибси саби бикIули дурути гъай? Секьяйда ба­кIибси хIела бекIлизи илгъуна пикри?
— Скамейкабачила бурусира ишгъу­на саби. КIел дусцадхIи калунра ну, хIерикIули бацIси пляжличи, нясти гъум­личи ва илар къунздикIути дугIла хурачи. ГIур ишар чили саррил ца–чумал скамейка кадихьиб. Амма илди лебилра иша башутас диули ахIенри. ХIерикIулрагу — рамчанани урхьула дубла дурадушибти уркьлани, урцуй бирцIули нушала бархIичир-бархIи биштIабикIуси Редукторный поселоклизибси «пляж»… Нура хабчабра илди уркьлазирад скамейкаби дирес дехIдихьира… «ГIур се буруси?» — хьа­рикIули сай набзи Карим, урузиубли.
Селра буруси ахIен. ГъайхIейкIули, Ка­римливан чебаэсли хIянчи бируси саби. Бархьси саби, жагати, парканазир ди­рутигъунти ахIен хIямшиман Карим Кьурбановли тIашдатурти скамейкаби. Или биалра, дуцIрумла замана бемжурси хамха бугIярбиахъес кьасли урхьула дубла вакIибси адамлис сай кайэсра ва палтар кайхьесра мер нушала «пляжлизиб» леб.
Ца-хIябал гъай дурахъес или ну гъамиубра, мякьлабси Каримла цагьатIи скамейкаличи палтар кайхьили, сай жяр­га-зекъ чукурдируси Алексейличи. «Илини ишар гьар бархIи жярга-зекъ дулцIути сари», — бикIар дила юлдашуни. Или биъни нунира балуси саби: ну МяхIячкъалализив хIерирути 8 дус Алексей нуни урхьула дублав чейуси сай. Амма газетализи сунечила белкIахъес ил разихIейкиб…
Ахирличиб Каримлизи нуни хьарбаира, сунени нушала газета бучIусив или. «Ленинна байрахъ» бучIули вираси, — викIар. — Ил нушаб Кочубейла мер-мусаличи бихули бирусири. 1997 ибил дуслизиб хIушала газетализиб Муса МяхIяммадовла набчила макьалара дурабухъунсири. ХIела макьала гIяхIбизалли, «Замана» газетара къулбасбирис».