Дила ши

Ну Хайдакьла районна Мал­­ла­кент­ла шили­зи­радси сарра.
БусягIятла замана Дагъистанна Пачалихъла университетла филологияла факультетлизир ручIулра. Нуни иш макьалализиб дила биштIа-биштIаси шиличила цакамти баянти дурес дигулра. Шантачи ва шила гIямруличи пикри битIакIес кьасли, дила шила шантала уржибдеш чедаахъес багьандан.

Дила ши акIнила тарихличила дахъал васвасъала лер. ГIялимти гьаннара жалбикIули лебал мурт акIубсил ши, цабехIти гIялимти шударш дусличибра имцIали биубси саби бикIули, цархIилти биалли, гьатIира жагьси бикIули саби. Шилизи туристуни бакIибхIели, илдази чедаахъести памятникуни агара. Амма иларти гIинзурбачила ва тIабигIятла жагадешличила хIебурес хIей­рар. Пергер тIабигIятла дура­бад, цIедешличил, вава-кьар­ли­чил давлачебси ши саби ди­ла.
Нуни чедибра буриливан, дила ши биштIаси саби, амма илабти адамтала дигили дицIибти уркIбачи, гьалмагъдеш дихIниличи, бузери дигниличи кьясиэс вирар. Дила шанти саби-ургаб дебали балгунти саби, мурталра билхъаличиб, мекъ-сяхIбатличиб цали цалис гIякьлу-насихIят дурили, кумекбарили адам гIевурцу. Дила пикри хIясибли, адамтала уркIила гьаргдеш – бегIлара гIяхIси къиликъ саби.
Дила гъайлис мисалли бурес вирар гIергъити 2-3 дусла духIнар шилизир кадикибти анцIбукьуначила. МягIничертигъунти сари шилизирти шинна турбаби дарсдарни, школа сагабарни, шилизи лябкьуси гьуни къирли буцахъни, хIябри умударили далдарни ва кьулгьуличи бакIибти адамти тягIзиятличи кабизахъес, кабиахъес барибси бурхличила. Ши гьалабяхI арбукес бажардилизибтачила цакамти баянти гьаладирхьис.
Арбякьунси дуслизиб шантани арц дучили, сагати лерилра гIягIниахълуми асиб ва турбаби диршнила лерилра хIянчи дариб. Илар бутIакьяндеш дариб Нав­руз Наврузовли, Рабазан Аммаевли ва Устархан Абакаровли. Халаси баркалла багьахъес дигулра шила советла бекI Мусаев Пашабек ГIялиевичлис, арцлашал кумекбарнилис ва хIянчизар вархьнилис. ИмцIасигъуна хIянчи бариб шилизибти мурул адамтани, халати-биштIати хIеили, илди саберхурли бузулри. Илдани кIел жумягIцадхIи савлиличибад бархIи ахъайчи бузули, хIянчи бекIдариб. Хьунул адамтани биалли, хIянчизартас беркеси хIядурбирулри. Илала дурабадра, саби шагьарлизиб хIербирули биалра, арцличил кумекбариб шиличи ва шантачи уркIи изути цашантанира.
Илис гIергъи сагабариб нушала школа. Ила сагати унза-улкьай кадатур, жагати чIябар, бурх дариб, хъалч сагабариб. Школала директор МяхIяммадов Арслан ГIябдуллаевичли халаси пай кабихьиб школа сагабарнилизи, илала бутIакьяндеш агарли ил школа гьанна лебси тяхIярличиб хIебири. Ил тах шагьарлизи, районнизи ваши, школа сагабарахъес кумекбарахъес или, илала къиян дугIли архIебякьун. Илис «Школа» бикIуси районна фондли арц декIардариб.
Нуни мурталра, чинар риаслира дила шиличила дигиличил гьанбиркахъулра. Дила ши 500 дусличибра имцIали биубли саби, ил заманала бухIнаб илала халаси ва давлачебси тарих леб. Гьарил адамли вегIла ВатIайчи ди­гиличил, ши, иларти мер-муса, тIабигIят шила тарих мяхI­камбарес къайгъибируси са­би.
Бахъалгъунти уршби-рурс­би халабаибхIели, бегIтала хъали батурли, шагьуртази бучIес, хIянчи баргес арбашули саби. ЦархIил миллатла адамтачил бархбиркули саби, илдачи хъайчикабирули саби, шери башули саби. ВегIла биштIаси ВатIайчила хъумуртули саби, нешла мез урус мезличи дарсдирули сари.
ЦархIилти миллатуни-ургаб, улкала дура ар­бя­кьун­хIели, адамти-ургаб нушала миллатла адамтачи хIердикIес дехIдирхьулра, илдачил тянишдиэс кьасбирулра. Социальный сетаназир, телевизорлизир нушала улкаличила, миллатличила се-биалра чебаахъалли уркIи гъузгъалдибирули саби.
Гьалар нуша диштIахIели, мурталра халадаибмад шагьарлизи аркьехIе, дучIес кадурхехIе, лебилра дунъя чебаэс архIяличи дашехIе или гьанбирки. Гьанна биалли, халадаибхIели, бегIтала хъулирад ардякьунхIели, даим ила чардухъес хьулдикIулра. Нуша халадаибти майдунтачи, авлахъуначи дукьес или пикридикIулра, янила замана лебилра кьакьализибти дурхIнала кьукьни гъяймачил кадулхъути, дяхIила начи бирути хIязани гьандиркахъулра, ва ил манзил чарбарес дигахъаси или пикри лукьули саби.
Се саби наб иш макьалализиб бурес дигуси? Балулра, гьаннала замана шимазиб хIериэс къиянни биъни, белчIуди касес, хIянчиличи дашес багьандан шагьуртази, дурала улкнази ардашес чебиркули саби. Адамтани чула биштIаси ватIан, тухумти, мез хъумуртули, урдалтули сари. Наб нушала дагъистанланти, дарганти жибарес дигулра чула шими хъумхIертахъес, нешла мез мяхIкамдарахъес, дурхIназир илдачи диги адикьахъес.