Чи сая гIяйибла вегI?

ИшбархIи бегIлара аргъбаиб­си масъалализи нуни хал­би­рулра дубурла шими дацI­дулхънила. Ил тяхIяр хIебиахъес ну­шани се барес дирутира или сецад пик­ривикIулихьар, сегъуналра пикри бекI­лизи лябкьули ахIен. Ил багьандан, ил анцIбукь жамигIятла тарихлизиб ча­ра­агарли бетаэс гIягIнисилизи халбарили, лехI­кахъничиб гIяхIси нушаб цархIил ба­реси агара.

Сеналра тIашаэс ва барсбарес хIей­руси хIяракатличи мешубиркули саби наб ил нушала дубуртазиб кабиркуси хIейгеси анцIбукь. Кьарли дуцибти дянг авлахъуни (степь), гъумли дуцили, чIянкI авлахъуначи (пустыня) шурдулхънигъуна тIабигIятлизиб кабиркуси бехIемцIлизира (катаклизм) халбирулра ил нуни.
Дурути дацI гъайли хIедиахъес багьандан, мисаллис леркисра ну сунезив акIубси Дахадаевла районна шими. Гьайгьайра, бегI гьалаб гьанбуршисра дила ахIерси Дибгаши. Районна дебали халати шимази ил кабурхуси ахIен. Трисанчила, Зубанчила, Зилбачила, Кьялкнила, Бускрила, Кьункьила, Меусишала ва Дибгашила шими, дила пикрили, чузиб хIербирути халкьла лугIи хIясибли ца журала, ургабси тяхIярла шими дирутири.
Лерилра илди шимазирти урга даражала школабазиб бучIути дурхIнала кьадар нуни бурес хIейрусра. Амма арбякьунси даршдусла 80 ибти дусмазиб Дибгашила урга даражала школализиб 300-личибра имцIали дурхIя бучIули бирни нуни балас. Илцадла кьадарла, камли яра имцIали, дурхIни бучIути бурги нуни чедир гьандушибти цархIилти шимала школабазибра.
Иш белчIудила дуслизиб Дибгашила школализиб бучIути 65 дурхIя саби, бикIар. Кьялкнила школализиб бучIути, бурни хIясибли, кIиналира-сера им­цIа­ли саби. Кьункьила школализиб биалли — 19 бучIан саби лебти.
Совет хIукуматла дусмазиб чум бучIан бирутирил чула школализиб багьес кьасли зянкъдяхъира Хъярбачи ДР-ла урибси учитель дила юлдаш ГIяхIмадхан ГIяхIмадхановличи.
— Ну школала директорли узуси замана, — викIар ил, — нушала школализиб имцIа-камбикIули 680-730 бучIан бирутири.
— 730 бучIан! – ахъли дурабикиб тIама тамашавиубси дила. — Гьанна сецад леба хIу узуси школализиб?
– 25 дурхIя, – декIси гьигь абатурли, викIар ГIяхIмадхан.
ХIябцIайнали камбиублигу Хъярбукла школализиб бучIутала лугIи! БубкIули буилигу Дагъистанна дурабра хабардерхурси, ярагъла устнала ши!
Чузиб хIербирути халкьла лугIи хIясибли, Хъярбукла шиван, халатази халдирутири нушала районна гIурра ца-чумал ши: ГIяшти, Кубачи, УргIери, КIиша, Уркарахъ. Бурги гьариллизиб илабра бучIули 500-чиб имцIали дурхIя.
БусягIятла замана илди шимала школабазиб бучIутачила баянти дурахъес нуни телефоннизибад тиладибарира районна белчIудила управлениела начальник МяхIяммад Сулайбановлизи.
— ГIяштила школализиб 15 бучIан саби лебти,— викIар ил. – УргIериб – 25. БегIлара камти бучIанти ХудуцIла ва Бакьнила школабазиб саби. Ишдус илди шимазиб урег-урегал школала гIямрула дурхIя саби хIербирути. Журмачила, Муркарахла ва СурсалабачIила шимазиб, бучIести дурхIни агниличибли, школаби гIекIес чебуркъуб. БусягIятла замана нушала районна лерилра школабазиб бучIути 3554 дурхIя саби. (Нуни бални хIясибли, арбякьунси даршдусла 80 ибти дусмазиб районна школабазиб 12 азиричиб имцIали бучIанти лебтири).
«ДубкIулигу нушала шими»,- алкIули саби дила пикри. Шила кьакьурбазиб биштIати хIязта хIебиркьули биалли, хIе­дикьули диалли иларад биштIатала дукелцIи ва хурала гъям, ил ши беб­кIиб­силизи халбируси саби.
Бархьси саби, нушала районнизир гьарли-марли дебкIибти шимира лер. Илдази кабурхуси саби Шулерчи бикIуси Хъярбукла мякьлабси шира, сунес нушала корреспондент МяхIяммад Мирзаханов «къаралди-ши» викIуси. Жявлил гечбиубли диркьаличи чузиб хIербирути адамти, дацIдухъи сари Сулевкентла, ГIяммузгила, Кьара-Кьурейшла шими. БацIбухъи биэс викIулра Советский Союзла замана итцадра халаси ИцIарила шира.
Се сабабли илди дацIдулхъутив или хьар­­дикIадалли, лугасра ишгъуна жаваб:
— Жагьилтас дубурла шимазиб хIян­чи агара, ил багьандан илди илабад арбашули саби. Дила пикрили, ил бекI­либиубси сабабра саби.
Гьалар, Советский Союзла замана, се тяхIярличир дирутири илди шими или хьардикIадалли, нуни дурути ишди дугьби сари:
— ИтхIели дубурлантас чула шимазирра даарила кьадар хIянчи дири, ил багьандан илдас дурала мер-мусаличи башес гIягIнидеш агарсири. Мисаллис леркисра ишди удирти баянтира:
Дибгашиб тIашбатурсири культурала Юрт, сунезибра кIел дерхI лерси. Илар мерладиубтири 17 шила ва махьурбала хозяйствоби цахIнадяхъили акIахъубси «Заря» совхозла контораби: ил­цадра бахъал шила хозяйствола са­ни­гIятчиби бири совхозлизиб бузули. Ил­ди хIерила замана букахъес столовая бархли абхьибсири.
Дахъал дирутири «Заря» совхозла хIяйвантала хIункьрира мазала дурзамтира. 1949 ибил дуслизир ца Дибгашила Кировла уличилси колхозла хозяйстволизир 12000 маза лертири. 80 ибти дусмазир илдицад хIедурги, амма даарила кьадарла итхIелира лерри. Сецад хIяйванти диэс гIягIнитири Ду­гIахъарла шила ва ил-алавти сир­хIяла махьурбала,Трисанчила, Бускрила колхозунала?! Дибгашир дузули ди­ри дабруми ва кьалтинти дирути МяхIяч­къалала фабрикабала филиалтира.
Районна цархIилти шимала кол­хо­зуни-совхозунала хозяйствобачила нуни дахъал-декIар дурес хIейрус. Удир кибти баянти дагьес багьандан, нуни 80 ибти дусмазив Дахадаевла КПСС-ла райкомла цаибил секретарьли узуси Ражаб МяхIяммадовличи телефонничибад зянкъдяхъира.
Сунела бунагь-хатIаличивад Аллагь чевверхабну, гIяштан нушала газе­та­ла вахъхIила мухбир Расул Балгъуев­ли лукI­ни хIясибли, чула шила хозяйст­во­лизир 600 изути кьял дуили сари. 600 кьял ца колхозлизир! Илала чеди гIяштантала ва дирбагълантала вегI­дешла хIяйван-къачара. Дебали хужаим бирусири «Ирагъинский» совхозра.
Ит замана районна шимала хо­зяйст­­­воби «Ирагъинский», «Урагъинс­кий», «Дахадаевский», илдас гIергъи акIа­­­­хъубси «Заря» совхозунази ва 15-цад колхозлизи кадерхуртири. ГIур лерилра хозяйствоби 9 совхозлизи цахI­на­­дя­хъибтири.
Совхозуни-колхозуназибцунра ахIи, заводуни-фабрикабазиб, комбинатуназиб бузесра имканбакIиб нушала районна адамтас. УргIериб Дибгашибсигъуна дабруми дируси фабрикала филиал бирусири, Кубачиб бири лебилра улкалис машгьурти устни бузуси художественный комбинат, КIишаб – кьалтинти дируси фабрика, Хъярбачиб – мегьлизирад шила хозяйстволис гIягIниахълуми дируси комбинат. Уркарахъиб бири дурусси механикала (точная механика) завод, сунезибра 450 адам бузули лебси. Кубачила, Хъярбукла комбинатуназиб ва КIишала фабрикализиб илди шимала лебилра хьунул адамти балала динди дирули бузесра бирутири.
Лерилра илди лигIматуни хапли дет­кахъиб. ДацIдухъун хIяйван-къа­ча­ли­зирад ва маза-маслизирад шиниш кьарли дуцибти дубуртала лусенти. ЛехI­дешлизи гIеладикиб дубурла мер-му­са. Чи саю гIяйибла вегI? (Жаваб агара).
Чи сайри гIяйибла вегI Китайла, Ин­канала, Македонияла, Монголияла, Пер­сияла, Византияла, Римла империяби дехъубли агардиънилис? Чи саю гIяйибла вегI «чебяхIси ва цIакьси (великий, могучий) Советский Союз» пашкабехъахънилис? (ГIурра агара жаваб).