«ХIушала гIяйибличирли ну ишар сарра…»

Ассаламу гIялайкум! ХIушала пикрили, селичила бурес дигулра наб иш макьалализиб? Салам бурни хIясибли, чис-биалра белкI динничила бургар или, гьанбикес асубирар. ЯхI-ламусличила хIебиалли? Илкьяйда биэсра бирар. Белики, хъа­ли­баргличила? Гьайгьайра, иличила саби.
Иш анцIбукь хIякьикьатлизиб бетаурси саби, ил сабабли ишаб гьарли-марси бархьдешличилацун гъай­ди­кIе­хIе. Бурес чебиркур, ил дила районнизир детаурти аги-кьяйдала чебкадси ма­кьалала игитунала уми ва мер-муса дарс­дарибти сари.

Лерли руили сари ца рурси. Ил Дагъистаннизибси Дахадаевла районна ца шилизир акIубсири. Илис нушани ПатIимат ибси у бедлугехIе. Нушачиб бахъал рурсби леб илгъуна уличилти.
ПатIимат бегIтачил ва риштIаси рузичил хIеркарирулри. Дудеш цархIилти шагьуртази ялчнадли вашули, илкьяйдали яшавбирусири. Нешли хъали-цIа дузахъулри, ПатIиматличи ва илала риш­тIаси рузи ГIяйшатличи хIеруди бирулри.
Сарира школализи рашуси ва бел­чIу­дилизир ункъли бажардириркуси Па­тIи­матли, рузисра багьудлуми кайсахънила шай­чиб кумекбирулри. Багьудлумачи гъирачерси илала Москвала пачалихъла университетлизиб белчIуди даимбарес пикрира лебри. ХIеризалли, даршути ва жагати гIямру…
Хъалибарглизиб цали цала хIур­мат­бирули дигахъу лебтасалра. Сабив?
Дудешла гIярякьила бужнила къиликъ лебсири. Зумали ужескайибхIели, ил умуси аргъайчил рахлира хъули ча­рулхъули ахIенри. ХIянчи барили, цархIил шагьарлизи аркьулри, ва бу­сягIятал шишала хъяб буцили, юл­да­шуначил шадиввашулри. Дугели чарухъи, нешличил къалмакъар дехI­дир­хьулри. Ца-чумал бархIили гIурра веткайхъулри ва чумал жумягI, баз хъули хIекIес асубири.
Нешли биалли, сунела муруйчирти гIясидеш, гьими-кьяс халаси рурсиличир черихъулри. Илис я ПатIиматли да­рибти нергъ гIяхIхIедилзулри, я къача хъули заманаличиб сахIебукиб ибси ва цархIил «хатIа» бургулри. Баралра ха­­тIа­­рикалри, нешли ПатIиматлис дирка­хъул­ри.
Илкьяйда халакариулри ПатIимат, риштIаси рузичира хIеруди бирули ва ручIесра бажардириркулри.
Ца бархIи ил гIинзи шин хес аррякьун. Къянари шинни бирцIули лерли, хапли шайчиб чила-сабил дяхIцIи че­баиб ва ласряхъиб. Илала гьалав жагьси, ахъси кьаркьа вегI мурул адам тIашлири. Бухъяна цIудара муцIурлира илис чумал дус чедалтулри, амма 25 дусличирра имцIали дедесра хIейри. ПатIиматла хIер жагьил адамла къакъличи бархьбизур, илини автомат чекахъили чебаиб, ва чIярбяхъиб. Ил иларад ребшес хьулрухъун, амма мурул адамли хапли илала някъ буциб:
– ЧIярмарикIудну, тIашризи. Нуни хIед вайси хIебирис.
– Батаа дила някъ! ХIу чи сайри? Къачагъ сайрив?
Илала урехиагардешличи тамашавиэсра вири адам.
– Дила някъбазиб автомат лебли биалли, ну чараагарли вайнукьа ветарусирав? АхIенра. Паргъаткарии.
– ГIур чи сайри хIу? Се бирулри хIуни нушала ишаб?
– ХIушала ишар нуни гьанна шин дужулра, — дукаряхIиб ил. – Гьарли-марли биалли, ну иш гIинизла мякьла аркьукад къаршиикибсира. Ишабад гьарахъли ахIи, набчи хIерли дила юлдашуни теб.
– Чи сайри, гьатIи, хIу?
– Наб хIугъунти адамтас кумекбарес, бархьагардеш ва зулму агардарес дигулра.
– Наб кумек гIягIнили саби или чили буриба хIези? – тамашариуб ПатIимат.
– Нуни хIу гIяхIил ралусири, Па­тIи­мат. Гьалав ну ишав хIеркайрусири ва секьяйда хIечил бегIти вяшбикIулрил че­баира. Бархьли бура, се-биалра барсбиубу?
Рурси уркIрухъун. Ил адамли сари ралулри. Се бурусилра балули ахIенри.
– ХIела хIулбани бурули саби селра барсхIебиъни. ХIу набчил аррукес ди­гахъаси, амма хIу хIядурли ахIен­ри. Ишарад аррукьес ибси пикри бакIиб­хIе­ли, набчи зянкъдяхъя.
Мурул адамли илис биштIаси жуз ва телефонна номер белкIунси кIапи гьадуциб.
– Жузли хIела пикруми якьиндарахъес кумекбиру. ГIяхIли кален.
ХIяйранриубси рурси гIинизла дубла сягIятцадхIи кариили калун, урга-ургади жузра гьаргбирули. КIинайс илис сари шичи ракIниличила гьанбикиб ва, бержили чарухъунси дудеш ва гIя­сириубси неш лебси хъули гьалакриуб.
Чумал баз дикибхIели, бара дагъали тIамадируси замана ПатIимат шила дуб­лар тIашлири ва машиналичи хIер­ли­ри. Нешла суалти адхIекIахъес багьандан, хIяйванти дярхъларад дураиб ва гIур ила ратрихьиб. Ит гIинизла мякьлаб бетаурси анцIбукьла манзилличирад илини ГIяхIмадличил (илгъуна у буриб илизи кIинайс ит адамли) бархбас беткайхъахъули ахIенри. Илини гибси жузли рурсила дахъал суалти акIахъуб. ГIяхI­мад хIядурлири илди суалтачи, ва бусягIятал жавабти лугулри. ИшбархIи ПатIимат хIядурлири сари разиагарли хIеркарируси хъалибарг батес.
Чумал жумягI дикили гIергъи.
РиштIаси ГIяйшат улкьайла гьала кариили, нешла узини пешкешбарибси телефоннизибси Инстаграмла бяхIяни хIердирулри. Хапли илини тяништи дяхI чедаиб ва вяврикIескарииб:
– Не-е-еш, нушала ПатIимат ишар лер!
УркIрухъунси нешли телефон, някъбази буцили, илабси сунела рурсила сурат хIербариб. ЦIудара бухъяна халат чегьурли, ца някълизи автомат буцили, каризурлири ил. Суратла удиб «Аллагьу Акбар!» или белкIири ва чумал предложение гIярабла мезличилра гьаладихьилри. Неш хъули дуцIрухъун ва дудешличи зянкъдяхъиб. ИлхIели ГIяйшатла телефон зянкъбухъун ва илини халаси рузила тIама бакьиб:
– Ассаламу гIялайкум, ГIяйшат. Сен сарри хIу?
– Рузи! Чинар сарри хIу? Сен аррякьунсири нушачирад? ДахъхIи умцIулра хIу раргес!
– Ну наб гIяхIси мерла аррякьунра. Нуни хIура набчи аркури. Дигулрив?
– Дигули ахIенра! Наб дигулра хIу чаррухъи, рузи.
– Ну сеналра чархIер…
Хапли ГIяйшатла телефон нешли касиб ва нургъби тIашаэс кьасбирули, дугьаризур:
– Ва дила рурси, чинарри хIу? Сен хIуни нуша датуртира?
– Агара гIур хIела рурси. ХIушала гIяйибличирли ну ишар сарра. Ну раргес къяйцIмадикIудая.
Итил шайчиб телефон кабихьиб.
Илди чумал базла бухIнаб ПатIи­матла бегIти, чумал дус ардя­кьун­хIеливан, хIянбиуб. Чуйнара пашманбиуб илди рурсиличил илцад кьяркьли бирниличи. Халаси рурси реткахъиб, риштIасиличи хIеруди имцIабариб. Дудешли держ дархьдатур, кIиэсил рурсира аркьян или урухкIули. Амма илди баркьудлумани чаррарес бирулрив, гьатIи, халаси рурси?
ГIурра чумал баз дикибхIели, Па­тIи­матли дигIяй сунела хъалибарг­личи зянкъдяхъиб ва, биса гъудурс­и тIамаличил сари хъули аррукахъес тиладибариб. Сунела кагъарлизиб илини секьяйда ил риргIяриргибал лукIулри. ГIяхIмад иличи хъайчикайили хIяйвайчил кьяйда вяшикIулри, адамти кабуршахъес бурсирирулри. БекIлизи яра уркIилизи хIярхIя чегахъес хIериалли, тупангла къандакъли итулри. Нушала улкала дазу ахъибмадан, ГIяхIмад уркIецIичевси ва гIяхIси адамличивад бусягIятал жалладличи шурухъун. Иличил вецIличибра им­­­цIа­ли ПатIиматгъунти рурсби буилри. Гьарилличи ил хъайчикайилри ва ПатIиматличил кьяйда вяшикIулри. Чилилра хIебалуси мерлаб даршалцад адамличил барх хIеркабирулри илди. ИмцIаливан ярагъличилти мурул адамти сабри илаб. Урга-ургади ясирбуцибти адамтира бикулри. Илди кабуршахъулри ПатIиматличил хIеркабирути биштIатази ва хьунул адамтази.
ПатIиматла бегIтани ва хIукуматли бирусицад къайгъибариб ил раргес, амма ил баягъи кагъарла гIергъи, иличибад гIур селра хIебакIиб. ПатIимат раргес хIебиуб…
Илди анцIбукьуни детаэс чумал дус гьалаб кабикибсиличилара бурес дигулра. ПатIиматла шилизив жагьси урши нешличил хIеркайрулри. Дудеш гIярмиялизив вебкIиб, неш биалли, шила больницализир рузулри. 9 класс тамандарибхIели, уршили нешлизи тиладибариб МяхIячкъалализи колледжлизив учIахъес вархьахъес. Нешли илала тилади бартаахъур. Иличил учIуси урши Ильяс дебали «диннизи мурхьикибси» (цацабехIти илдигъунтас чули бархьси дин бузахъули саби или гьанбиркули хьалли, хIякьикьатлизиб илкьяйдали ахIен) адам сайри. Бара шагьарлизи вакIибси уршили биалли, я динничила, я шагьарла аги-кьяйдаличила селра гIячихъли балуси аги. Ца бархIи ил Ильясли сунечил ца биштIаси мижитлизи арукиб. Илаб чумал адамцун сабри лебти. КIел-хIябал жумягI дикили гIергъи, нешли сунела урши чинав саял балули ахIенри. Илини урши чеваиб чумал дус дикибхIели. Халакаибси, чIумали кайзурси мурул адам ветаурли, ил дигIянни шилизи чарухъун ва дурхIя ургниличи умут беткахъахъибси, жявли рухънараибси нешличи ацIиб. Сецад ил тамашариубал бухъяна муцIурра сайра, хъуцIрумачи автоматра чекахъили, сунечи ил вакIибхIели. Ил неш аррукес вакIили уилри. Неш разихIерикиб. «Капур адам, хIуни дила пикруми сеналра хIергъид» ибти дугьбачил ил нешличивад арякьун. Шилизивад арукьес гьалав, сай виштIахIели вашуси гIинизличи гьаввакIиб, гIур юлдашуни лебси машиналичивяхI ватихьес ибси пикриличил. Илар илини риштIахIели сунес шин дихахъес кумекбируси рурси ПатIимат чераиб…
Селис дурулра, гьатIи, нуни ишар илдигъунти кахти анцIбукьуначила баянти. Адамти пикрибухъахъес багьандан. Сецад нушала адамти арбякьуна «ис­лам дин багьандан» дургъулра ибти чила-биалра дугьбачи лехIбизурли, бургъес. Вайнукьабала къяянази каберхурти, ил­дани кIинайс иргъулри, чули балкIси гьуни чеббикIниличила. Амма жалладунани илди хъули чарбухъахъес балтули ахIен. Сецад жагьилти илкьяйдали абдалбариба къачагъунани, чула хъалибаргуни булан кабушахъес бурхьули. Багьес хIей­рар, сецад адамти лебал ПатIиматла ва ГIяхI­мадла кьяйда гIямру делшунти. БегI­ла­ра урехиласи — илди марла хабурти диъни.
Нура гьанна жагьси адам сайра. Нуни гIяхIил балас сецад гьамадлил духули вяшхIейкIуси, яра имцIали адамтачи вирхуси жагьси виргIявиргес. Вайнукьани ункъли бала секьяйда чула къяянази илди битIакIес вирарал, сегъунти дугьбачи илди лехIирхъурал. ЦацахIели, иш макьалализиб буриливан, илдас халаси къайгъира дакIубарес гIягIнили ахIен.
Дахъал илдигъунти анцIбукьуни кахIедикахъес бирар адамтани, эгер заманаличиб биштIатачил ихтилатбаралли. АхIерти дарганти, пикри бяхIчиаая хIушала тухумтачи, хъалибаргличи ва юлдашуначи. ПатIиматла ва ГIяхIмадла хабар тикрархIебиахъес багьандан, дурхIначил гъайдикIеная, сецад хIушаб илди дигулрал ва сецад хIушаб илди гIягIнилил балахъеная. ХIушала дурхIни, жалладунала кьялшубази хIебикахъес, дигили алавбуцая. Илдачил имцIали замана буркIеная.