Пахрубирулра хIечи

Наб гьанбиркур: ну ДГУ-лизи учIес керхурси 1966 ибил дуслизиб, дила биштIаси шилизиб хутIла шала хIебири, дугели набтла чирагъла ша­лалиур дучIули вираси наб гIягIнити жузи. ХатIахIеркули виасли, нушала район­низир Ильичла чиргъми адалкахъес дирути хIянчи 1967 ибил дуслизир дехI­ди­хьибти дииши викIулра. Илди хIянчилис бекI­дешдирули вири дила шан ва гъамси юлдаш МяхIяммад ГIямарович ГIямаровли.

МяхIяммад ГIямаров акIубси сай 1942 ибил дусла майла 15-личив Дахадаевла районна Дибгашила шилизив. Шилизибси 7 классла школа таманаибси ил Къаякентла районна Баршлила шилизибси урга даражала школализив учIахъес вархьибсири. Ит замана Дибгашила ва Кьялкнила дурхIни бегIтани Баршли бучIахъес бурхьулира бири. Нушала шимазивад Баршли, Кумли къаданивад викили, камси заманали хьурали виуси сай. Ил бурги дурхIни бучIахъес ила бурхьнила сабабра. ДурхIни Баршли бучIахъес бурхьнила бекIлибиубси мурад биалли, гьайгьайра, илдани илар къумукъла мез дяркъес бирни сабри.
ГIямарла МяхIяммад (нушала районна шимала адамти илис имцIали или бикIутири) Сергокъалала педучилищелизивра учIули калунси сай. Амма илизивад учитель ветхIеур. Дила пикрили, балу-балули бархьбатурсири илини педучилище: иткъира баарила кьадарла, унра шимас баэсра, лебри мугIяллимла хIянчи чеббикIибти дибгашанти.
Энергетик ветаэс хасси багьуди касибси дибгашан ит замана ца сайри – дила юл­даш ГIямарла МяхIяммад, Альберт. ГIе, ца­ца­бехIти илис Альберт бикIар. Нуни илизи хьарбаибсири, чили илгъуна у бихьибсири хIед или. «ХIебалас, — викIар ил. – Нушала районнизи хутIла шала лебкути бурхIназив хIела виштIал узи МяхIяммад наб Ильич ви­кIули вири. «Ильичла чиргъми» ибси дугьбала цахIнабикличи мешубуцили ви­кIуси урги. Чили наб Альберт бихьибсил, нуни бурес хIейрус. Наб ил ура вайбилзули ахIен: МяхIяммадхъали бахъал леб, Альберт-МяхIяммад ца ну сайра левси».
ГIямарла МяхIяммадли Ростовла областьлизибси Ейск шагьарлизиб шила хозяйствола механизацияла ва электрофикацияла техникум таманаибси саби. Илис гIергъи, заочноли учIули – Ростовлизибси Азо­во-Черноморский шила хозяйствола инс­­титутра. «ХIебиалли, — викIулра набзи ну, — кIелра даргала районтази (Хайдакьла ва Дахадаевла) хутIла шала кибсири ит зама­на­лизив сунела санигIят хIясибли гIяхI­­ли хIя­дур­варибси адамли».
ИлхIели ил узули вири МяхIячкъа­ла­ли­зибси 52 ибил мехколоннала Дербентлизибси хIябъибил механизатортала отрядлизив. Гьаланачив ил мастерли узули вири, гIур – прорабли. КIелра районнизир дирути хIянчила жавабкардеш ца илини дихутири. Нуни илизи хьарбаибсири, чула шилизи хутIла шала аркухIели, ил шила шантани кумекбирив или. «Се викIусири гъари хIу? Лебилра шанти билхъаличи дурабухъи, бусягIят хутIла тIулри катIес тIярхъуби укъи. ТIулри машина хIебашуси мерличи духахъес колхозунани унци луги. Лебтанилра нушаб гIяхIялдешра дири. Баркалла биабну чус», — ибсири илини набзи.
Ха­ласи хIурматла адам сайри итхIели ГIямарла МяхIяммад. Нушала кIелра районнизив ил хIелуси адам хIейри. Ил тяхIяр хIебиэсра хIебири: илини районна бахъал адамтас хIянчила мерани акIахъубти сари. Нушала районтазир дузути мехколоннала машинабачиб ва трактортачиб бузули бири нушала районнизибадти адамти. Бахъал бири, тIулри тIашдалтули, мегьла гьимирти дитIикIули, диркьаличиб ва дубуртачиб бузути хIянчизартира. Ди­ла юлдашли лебилра илди хIербарес багьур. Гьаннара илди илис баркалла бикIар.
МяхIяммад ГIямаров сунела хIянчи балуси, гIяхIси уста сай. Дубуртачир чула хIянчи гIяхIли детурхахъес багьандан, илини хIянчилизиб се-биалра сагаси тяхIяр пикрибирусири. 52 ибил мехколоннализив ил бегIлара гIяхIси сагакьянчили (рационализатор) вируси сай. 1975 ибил дусличи бикайчи ил илав прорабли узули калун.
Нушала кIелра район Ленинна чиргъмани шалабирнила хIянчилизир чедибдешуни сархни багьандан, ил чуйнара социалист бузерила гьавкьянали викIибсири, дахъал ХIурматла Грамотабачил шабагъатлаварибсири. МяхIяммад ГIямаров Дагъис­тан Республикала урибси энергетикла уличира лайикьикибси сай.
Илис гIергъи дила юлдаш Альберт Дербентлизибси хутIла гIягIниахълуми далдируси устаханала начальникли узес вехIихьиб. ИлхIелира чумра сунени балутас кумекбариб илини: хъарахъуназирти, дубурла шимазирти подстанциябазирти гIягIниахълуми заманаличир далдирахъи, чараагарли гIягIниси мерличи дуги-дугили хутIла трансформаторти диахъи.
Сунела гIямрула рархкья ГIяй­шат Кьадиевачил барх ГIямарла МяхIям­мад­ли абикьур гIяхIси хъалибарг, бегI­ба­риб лебилра биштIати гIягIнити багьудлумачи… Илала хIябалра уршили чеббикIиб дудешла санигIят. Халал урши ГIяли Дахадаевла районнизив ва Дербентлизив халкь хутIла шалаличил гIеббурцнила шайчирти къуллукъла хIянчурбачивра узули калунси сай, гьанна МяхIячкъалала Дагэнергола конторализив узули сай. Урши ШапигIли Дахадаевла районна Кубачила ва сирхIяла шими чумал дус хутIла шалаличил гIердурцули сай. ВиштIаси урши ГIямарли дудешла бегIла гIергъиси хутIла шалаличил бархбасунси хIянчи бузахъули сай.
ГIямарла МяхIяммадлара ГIяйшат­лара леб 11 биштIатала баркьибти ва ил­дала баркьибтира. ДурхIнала дурхI­на­ла ургабра леб чула гIямрула гьунили дудешла санигIят чеббикIибти. Бурасли, МяхIяммадла урши ГIялила урши, Ставропольский энергетический институт таманаибси БяхIмуд, Дагэнергола бекIливиубси санигIятчи сай. (Илала рузи ГIяйшат РГВК-ла передачаби дуза­хъан сари). Ил ГIямарла МяхIяммадла хъа­либарглизив энергетикунала хIя­бэсил наслула вакил сай. Баласра: ил хъалибаргла авэсил наслулизивра айхъур хала дудешла дудешла хIянчи даимбареси.
Чедиб нуни гьанбушира, ГIямарла МяхIяммадли бахъал адамтас хIянчи гибси саби викIули. Ил бархьсира саби. ДГУ-лизив учIуси замана, Хайдакьла районнизи хутIла шала аркухIели, дуцI­рум, илини нура укибсири «хIед камти арцра диркур, белчIудилизибад бамсрира ихъид» викIули, дила шанти ва юлдашуни НухIла ХIяжигIяличил ва Юсуп МяхIяммадовличил ГIулдила шилизи хутI бикуси мегьла гьимир би­тIа­кIа­хъес.
Итди бурхIни нуни гIямрулизир, ма­жа­хIят, хъумартиша. Гъулдила шила чедиб, гьунила дублаб, нуша хIердируси палатка бирусири. Нушазивад чи сайрил акIубси бархIилис бииши викIулра, ГIямарла Мя­хIям­мадли, хайдакьлан букIуйзибад асили, кигьа белгьахъунсири. Дугели дусухIели, синка гIяхIладли бакIибсири. Савли гьанкIлизирад чераргъибхIели, нушани палатка-алав ласбикIуси синкала къел даргибтири, ва ГIямарла МяхIяммадра нура Хайдакьлизив, СирхIязив ва Муиразив урибси синкби кадуршан гIяяркьяна Ахъайличи баягъи ит нушала гIяхIял синка кабушес тупанг сасес дякьунтири. Ахъайли нушази сунела тупанг хIегибсири. Бархьли барили уилри: дубурлантани, чучи хьуравиубси гIяхIяйскIун ахIенну, вегIличи дигIяникибси душмайсра зарал барес асубируси ахIен. ГIурра бакIибсири нушачи ил заралагарси синка…
Ну илав царил-кIелрил жумягI калунсири. МяхIячкъалализи чарухъунси наб, Альбертли гIяхIцад арц гибтири. Илдазирад 135 къуруш дедили, нуни балала костюмти асибтири, ва илди дила гIямрулизир бегIлара гIяхIти палтар сарри. Набцунрив гьатIи ил илцадра сахаватси!? Чум сагаси юрт бирути дибгашантас ва цархIилти сунени балутас кумекбарибсири Альбертли!?
Дебали наб дигеси секIал саби Дибгашила школализив дила ученикли вируси илала урши ГIялира адамла хIур­мат­бир­ни­ли­зив дудешлис гIелахIелхъ­ни. Баркалла биаб илисра.
Ахирличир дурес дигулра ца-чумал дев гIурра.
Цаибил, ГIямарла МяхIяммад «Замана» га­зетала вахъхIила юлдаш сай. ИшбархIира кайсули сай Дербентлизив хIерируси илини нушала газета. Гьар газета белчIунхIели, дила юлдаш набчи зянкъикIар. «Ягъари, Мурад, адамтала, хаслира хIякимтала, вайти баркьудлуми далтIути макьалаби газетализир им­цIадараягу», — имцIали викIар ил. Ишди бурхI­назирра илини набчи зянкъдяхъиб ва дила «Нушани Геркулес чинав ургуси?» би­кIу­си макьала гапбариб. Ну юлдашличи де­ба­ли разивиубра.
КIиэсил наб бурес дигуси, ишгъуна секIал саби.
Гьалаб Дибгаши биштIаси ши бирусири. ХIебири илаб мургьи-арцла, ярагъла ва цархIилти устни, бурибти гIялимти ва… Хъярбачирван, сирхIяла шимазирван гьарушалра дирес балуси адам илав агарсири. Амма… гьачамалра Дибгаши гушси шили хIебири, бикIар. ЧебяхIси ВатIа дергъла замана ва цаибси дергълис гIеларти дусмазиб Украинализибад дявти сархIели (беженцы), бебшибти Ахъушала ва Дахадаевла районтала цацадехIти шимазибад гашани гьабяхъибти Дибгашиб хIербирутири…
Наб бурес дигуси, хIера, иш саби: ца дибгашай, ну сунечила лукIуси МяхIям­мад ГIямаровли, нушала районнизир, бегI гьалар Ильичла чиргъми адалки, лерилра шими шаладариб; итилли, камси гьалав гIямрулизивад арякьунси МяхIяммад-Имин ГIялиевли, бегI гьалаб районнизи газ кили, ца­ца­дехI­ти районна шимала хъулри ванадариб. Илис сайра ну «дила ши, дила шанти» викIули гапикIуси. Дибгашантани, ну­ниван, илдачи халаси пахрубирули саби.