Хала дудешла дявила гьуни

Наб вахъхIи тиладиикIес чехIебуркъуб: хала дудешли сунела рухIла дигIяндеш гьаргбариб, буриб ахъибти къиян-жапаличила.

— Се буриша, дила ахIерси. Ну итхIели 19 дус сайри виубси. Ну гIярмиялис къуллукъличиври Смоленская областьлизив. ГIярмияла хIянчиличира бурсикайубра. Дергъ бехIбихьибмад нушала стрелковый полк Украинала дазуличи бархьибсири. БегIла цаибси дявила бархIи Гитлерла гIяскуртани нушачи такьсирла баркьудлумар халаси цIакь бяхIчиаиб. Чилра вирхаэс хIейрулри. Ит дергъличила хIебурили барибси хабарагарси чябхъин сабри. Лебсиригу вягIда Германиялара Россиялара ургаб дергъ хIебирниличила. Амма чина-хабара. Лебил дунъя пархбикIули ухуси цIала ламила хIунтIендешла шалали буциб. Зак цIудара гавлизибри. Даршули хIербирути халкь кахдешлизиб гъузгъалдибиуб. ЧIяр, биса алавчарли бебкIибти. Бахъал халкь улхулри: жагьти, бухънаби, сабира бекIлил ярагъ някълизи касес хIебикили. Ярагъ-декIар леррив? Аги. Илди солдатунасра диули ахIенри. Амма нуша гъабзадешличил чIянкIли гьаладяхI дашулри. Илгъуна сабри нушаб гибси буйрухъра.  Ца бархIили 3-4 фашистунала чябхъин чардирулри. Яра нуша илдани, яра илди нушани гьабирхъулри.

— Хала дудеш, кахлирив дургъбазиб? Селизивад сайри хIу дебали урухкIуси?

— Кахлири, дила урши, кахли. Гьаланачи, агь хIябилра урухкIулри. Амма адам селичи-дигара бурсикайрули сай. Халаси урехи вегIличицун ахIенри алкIуси, барх бургъути солдатуначи сабри, сабира мурталра бубкIути.

Немецунани чичилра уркIецIибирули ахIенри: я вяхъибсиличи, я хьунул адамличи, я виштIасиличи. Лебилра къирбирулри. Чичилра уркIецIи аги.

— Гьарилли дузахъути халкьанала ихтиюрти лерти ахIенрив? Илдачила сен илдани хъумартура?

— Сепайда, дила урши, хъумартур. Германияли лерил вягIдурти дуун.

Гьанбиркур ца ишгъуна анцIбукьра. Душман левгIев кьяркьиуб. Илини даршули хIербирути Украинала халкьличи бомбаби чедуршесвяхIиб. Лерил мер-мусаличи даргудутала бутIни тIинтIдиуб, галгуби кадиркулри. Иртути баягъи иман-инсапагарти жанивартигъунти сабри, сегъуналра цIахдеш хIебалути. Амма илдала пикрира аги, нушанира чус илцадра чIумали къаршидеш дирниличила. Солдатуни гьар гIямзи балтахъули, гъабзадешличил бургъулри.

Нушала гIяскар вацIализиб сабри. Алавти шими цIализи гIеладушилри. Игулри ябнала дярхъ. Командирли илди дерцахъес набчи хъарбариб. Ну дила урчиличи мурдали кахдешлизи бикили абдалбиубси илхъиличи ветаира. Илмадан пикри бакIиб: «Иш дила ахир саби». Амма дила урчи хъярхъси уббухъун. Дерцахъира илини цIализирад нура илхъира. ИтхIели сайри ну бегI гьалав някълизивад вяхъибси.

Хала дудешли набзи алгъай някълизибси хIяна чебаахъиб.

— Секьяйдали вирусири лерил секIал агардирес? Адамли илгъуна вайдеш сен бирусира?

Хала дудешли декIли гьигь бушиб ва сунела дявила хабар даимбариб.

— Ну гIяхIси лишанчи вирусири. 1942 ибил дусла августличив душман ГрозныйлизивяхI гьуцIикIулри. ИтхIели нушала полкра Кавказлизи бархьиб. Германияла командиртани Кавказла набтла мягIдунти дуцес лерил сунела цIакьани дяхIчиаиб. ЦIакьани цагъунти ахIенри, душмай чедибдеш сархни гIячихълири. Ил секIал багьеслири, сенахIенну немецуни гIеббурцулри жура-журала халкьли: Румынияла, Чехияла ва Италияла. Гитлерла пикри сабри лебил дунъяла ари сунези буцес.

Нушала полк тIашбизур ца шилизиб. Гьарахъли ахIи Кавказла дубурти чедиулри. Командирли набзи разведкаличи укьяхъес буйрухъбариб ва, рахли гьарбизалли, немецра ясируцахъес. Нуни набчил варх валликьянара укира. Камси замана нуша къадала дигIяндикили калунра. ВахъхIи агарли дякьличив чеваира велосипедист. Ил немец сайри, авараагарли,  шятIра бяхъили аркьулри. Сунела хъуливсигъуна сайри байтарман. ЛебгIеб адаб-хIяя агарбиублири илди. Дахъал къайгъни агарли нушани ил ясируцира. Нушаб командирли баркалла багьахъур.

Нушала ванзаличив душман вахъхIи кахIелун. Кавказла халкьли ил хъярхъли тIутIувариб, халаси гьужум бяхIчиаили. Илала пикруми дарсдиуб.

Лебри, гьайгьай, дергълизиб камси, гIяхIси манзилра. Ил сабри хъулибад кагъар яра посылка бакIибси бархIи. ИлхIели нушала халаси разидеш бири: ца улхъи, итил далайикIи, хIябэсил биалли виси. ГIяхIти адамти сабри ну-алавти. Сепайда, мицIирли кахIелун. Ца пайдаагар анцIбукьли лерил секIал дуун.

Нуша Кавказлизирад Керчьлизи дархьира. Днепр хIеркIличир дяхъи-хъасла дургъби демжурлири. Душмайс Керченский пролив буцес ва ХIунтIена ГIярмия тIашаэс дигулри. Амма нушала бургъантира бажардичебти сабри. Танкаби, машинаби ва ярагъ паромличи чедихьили, хIеркIла итил дубличи дархьес кьасбариб. Душман цIала кьялтуба иртулри. Набчи хъарбариб пушкаби чедирхьахъес. Нуни гьалабихьира илди цацали дархьес. Амма дила гъай дугIли ардякьун. Ахирра, наб хIейгуси бетаур. Лерилра пушкаби ва ярагъ шиннизир кягIиб. Бургъантира кабушиб. Минала бутIа кьяшлизи чегили нура вяхъира. Арукира медсанбатлизи. ЗягIипли калунра, амма сагъиубра. Тухтур рурсили кумекбариб, сунесра Зоя бикIуси. Нуни ил хъумхIертис. ГIяхIси, малхIямси, рахъ сарерхурси ва залумси, лерил секIал дарес бажардириркуси рурси сарри ил.

Зоя ребкIиб, нушала бургъанти гьужумличи арбякьунхIели. Немецунала самолетли медсанбатличи бомбаби лайдакIили, бяхъибтира,  медсестрабира бухIнаб алхунтири.

— Иличибра кахси се бируси? — пикри бакIиб наб итхIели, бебкIибтала ва байхъу бигубтала кьаркьлуми чедаибхIели. Амма гьатIира кахси лебли буили саби. ХIила душмантала такьсиртас ахир аги. Наб сен-сен нушала бургъанти ясирбурцулрил ва кабуршулрил чебаэсра кьадарбиуб.

— Хала дудеш, хIура ясирбуцибтала лугIилизив левсири.

— ГIе, дила урши. УрхIевхъунра нура илгъуна кьисматлизивад. Дахъал балагь-кьадар, дард, децI чедуркъибгу набчира. Чисалра кьадармабаркьаб илгъуна чебаэс.

Хала дудешла хIулби нургъба дицIиб ва гъай къябдердиб. Алгъай някъ руржескабииб. Ну урухиубра, сенахIенну гIергъиси замана хала дудешла уркIи гIяхIли ахIенри. Рахли секIал биэсара ибси пикриличил нуни шинна стакан гьабуцира. Хала дудешли камси замана бикибхIели, хабар даимбариб.

— Нуша итхIели Севастопольлизир сарри, гьалар дашути отрядуназир. Демжурлири дебали кьяркьти дургъби, иртути тIашбилзули ахIенри. Алавчарли цIа ва гав сарри. Нушала отрядлизибад авал адам лералри. АнцIбукь иш тяхIярли кабикиб: нуша душмай алавдуцира. Дурадухъес имкан аги. ИлхIели лерилра нушачил дарх лерти документуни агардарес пикрибарира. Ахирра-ахир дуцира. Бахъал цархIилти ясирбуцибтачил дарх нуша Симферопольлизи гьадяхъира. Гьала-гьала къирбариб жугьутIуни. Илди немецунани халкьлизира халбирули ахIенри. «Байхъухалкь» ирулри. Урусунира лебгIеб духутази халбирули ахIенри. Кабушиб командирти, большевикуни – лебил партиялизи каберхурти ва чучил барх документ лебтира. ГIур нуша лайдакIира ясирти бихIуси мерличи. Ил Сырец бикIуси концлагерь сабри, сабира Киевла мякьлабси. Гьуни-гьунчиб гаша бубкIути бахъал сабри, сенахIенну селра беркеси аги. Цугбикибси се-дигара букулри: кьар, мякьи, хIедиршили калунти хъумачирти сусул ва лугни. КIавлизирти шин дужулри. Мерладарира нуша ванзализиб барибси къушлизи, удушили негра. Лагерьлизиб сегъуналра умудеш аги. БегIлара вайси – шин агни сабри. КIел базла бухIнаб бахъал пяйхъла (тиф) изайзибад бебкIиб. Душман нушачи гъамирули ахIенри, чейхъуси изайзибад урухкIулри. Дармунтира аги. Цалис цали диругIерли кумекбирулри. Хьунрира биштIатира бараклизи дебабарилри.

— Се хIянчи бирулри туснакъчибани?

— БебкIибтала жаназаби дурадилтIулри ва печьлизир игулри. Иличибра цIахси хIянчи гIур хIебирар. Ца базли 4000 кьаркьала дигуб: мурул адамти, хьунри ва биштIати. Лигуби дялчулри, палда хъумачи пухIдирулри. Кабушибтачирад немецунани чердалтулри урцIри, тIулкми ва цулбала коронкаби. БебкIибтачил машинаби даим садашулри. Газла камерабахIиб халкь гIяндбуршулри. ХIябри адилтIухIели, дебали вайси гягI лебри. Илди жаназабира, сарира дайхъала дерхIибти, нушани някъбани дурайсулри. Къаршидеш дарибси: кьяркьли итулри ва мицIир-мицIирли ванзализи увалтулри. Илди шикьатIала дирутири немецунани чули дарибти зарултала къел дигIяндарес.

— Хала дудеш, секьяйдали дерцибтири, гьатIи, хIуша? Илгъуна имкан лебсирив?

— Гьарбизур, дила урши. Гьамадли ахIенри, амма гьарбизур. ДахъхIи хIядурдикIули калунра. Лагерьла къушлизир лерилра 70 адам лерри. 15 адамла дигIянаси кьукья барили гьардухъес пикрибарира. УркIичеввиубли, хъехI-хъехIра бушили, хала дудешли хабар даимбариб.

— Ит гуж-зулмула мер хIяйна алавбуцибсири мегьла мурчIли, сунезибадра халаси хутI башуси. Къараултира лебри украинала ва немецунала полицайтала. Ил багьандан ванзала удиб гьуни буркъес пикрибарира. Нушачибад гьарахъли ахIи вацIа сабри. Дугели дебшес пикрибарира. Чуйна ну убкIули хIилхIи калунра! Гьанбиркулри, гьанна ахир лябкьян или, амма кьисмат цархIил шайчи ласбулхъулри, ва ну мицIирли кавлулри. Гьайгьайрагу, нуша вацIализи дигIяндикес диубра. Пулемётла хIярхIяли баргибтира биуб. Наб гьарбизур. Гьарли-марли гьарбизур.

Концлагерьла гьанбикунани хала дудеш гIурра хумариахъуб.

— Хала дудеш, хIед сен-сен гьунибаиба хIела полклизибти?

Дила полклизи чарухъунхIели, иларти дарсдешуначи тамашавиубра. Ца-чумал бургъан сабри калунти, амма гъубзнала гьав шанданван чIумали лебалри. Лебилра ну мицIирли чеибхIели хIулбукIиб. Бархьли бурасли, гьаланачи ну вагьхIегьурра. Дебали  чIукьавиублири.

— Хала дудеш Расул-ази, сен-сен чедибдеш сархадая? Сегъунти сарри уркIила хьулани?

1944-1945-ибти дусмазир нушала ванза азадбалтули цIакьти дургъби кадикиб. Нушала гIярмия Германияличи чебухъун. Нуни бутIакьяндеш дарира Минск, Вильнюс ва цархIилти шагьурти азаддалтахънилизир.

1945 ибил дусла хIебла манзил ну Берлинна дергълизив сайри. ГьанхIебиркур, чум бархIи дургъулрил ил шагьарлизир нуша. Душман гьамадли гIелумхIейзур. Нуша багьла-багьлали хъулри, кьакьурби азаддалтули гьаладяхI дашулри. Берлин кIухбикIули ухулри. Халкьли шагьар бархьбалтулри.

Ахирра-ахир, апрельла 30-йчиб Рейхстагличиб хIунтIена байрахъ ахъбиуб. ГIур детаур гIергъити дургъби ва лебил халкьанала Чедибдешла байрам. Лебтанилра дураберкIиб байрам, разидешлис ахир аги.

Амма ну дила рухIлизив мурталра висулра бебкIибти уртахъуни, даршути халкь, итдани чедаахъибти гуж-зулму гьандиркахъули…

Хала дудешли ордентала кьани касиб ва набзи медаль чебаахъиб «Берлин буцнилис».

ВахъхIи гIурра хабурта угьули калун дила хала дудеш итди дургъбачила. Наб мурталра иличи лехIирхъес дигахъаси. Нуни иличи пахрубирулра ва дигулра сунечи мешуси ветаэс, адабчевси, вегIла ВатIан балтахъуси. Ну мицIирли левалли, нуни ил хъумхIертис.

Раисат Мусаева,

КIишала урга даражала школала урус мезла учительница