ДГУ-ла филологияла факультетлизир ну ручIухIели, бахъал студентуни бири. БелчIудиличира гъаргътири итхIелла жагьилти. Бахъалгъунти преподавательтани гибти багьудлуми ва дурибти гIякьлуми нушазивадли гьариллис гIямрулизир хIябилра багаладирулира сари. ГьалакхIейкIуси, чебетаахъили сунени буруси студентунас аргъахъес къайгъилизивси ва дебали гIяхIти хIял-тIабигIятла преподаватель сайри Мусаев МяхIяммад-СягIид Мусаевич. Бархьаначи бурасли, нешла мезличи илцад иштяхI лебси ахIенри дила ил факультетлизи карерхайчи. Литератураличирти дигилири ну ила кибси. МяхIяммад-СягIид Мусаевичли биалли, дарган мезла предметличи дила диги акIахъубтири.
Пагьмучевси ва даргантази нешла мез дяркъяхъес багьандан сунела лерилра багьудлумира цIакьанира харждируси ил гIяхIгъабза мугIяллимтани, журналистунани ва цархIилти санигIятуни дузахъутани дигиличил гьануршули вирар. СенахIенну ил гьарли-марли ахъси уличилси дарган гIялим сайри.
Машгьурси гIялимлис хасдарибти декIар-декIарти далдуцуни дурадуркIули сари мурталра ДГУ-ла Дагъиста мезанала кафедрала ва цархIилти организациябала хIянчизартани.
Гьалабванра тах шагьарлизиб профессор МяхIяммад-СягIид Мусаевич гьаниркахънилис багъишлабарибси халкьани-ургабси «цахIнабси ва регионна ономастикала масъулти» бикIуси XIV ибси гIилмула конференцияра бетерхурсири. Ил дурабуркIнилис сиптакарти сабри «ДГУ» ВО-ла ФГБОУ-ла «Дагъиста ономастика» бикIуси гIилмула-хIялумцIлабала лаборатория ва илала заведующий, филологияла гIилмуртала доектор, профессор БяхIяммадов Муса Расулович. Конференцияла дазурбазиб пленарное заседание бетерхур ДГУ-ла ректоратлизиб, секциябала заседаниеби биалли, ДГУ-ла филологияла факультетлизир.
Цалабикибтачи дугьаизурли, ДГУ-ла ректор МуртузагIяли Хулаттаевич Рабадановли илдигъунти далдуцунала, хаслира – халкьани-ургарти, мягIничебдешличила аргъахъиб.
Буралли, конференцияличир бутIакьяндеш дариб Россияла шагьуртазибадти, Северный Кавказла декIар-декIарти республикабазибадти, илкьяйдали дурала улкназибадти лугIилашал бахъал гIялимтани. Илгъуна ахъси даражаличи лайикьсири нушала ахIерси республикала, улкала гIилмулизи мекелли халаси пай кабихьибси МяхIяммад-СягIид Мусаевичра.
Конференция гIилмулашалти устадеш гIериснилацунра ахIи, илкьяйдали илини Кавказла ономастикала шайчир ишхIелла хIялумцIлабас хьулчили детаурти профессор М.-С.Мучаевла хIянчурби кьиматладируси майдай бетаур.
Секциябала бузерила баянти хIясибли, гIилмула центртала ва вузанала ургарти бархбасуни уржахъниличи бяхIчиаибси резолюцияра кьабулбариб. Конференцияла материалти биалли, макьалабала сборниклизи кадурхар, сарира челябкьлализирра гIялимтас ва преподавательтас дурхъаси сурсатли детарути.
Багьудила сегъуна-биалра бетуцлизир гIялимтала уми камли ахIи къаршидиркули дирар, чулира ишхIелла гIилмула хазнализи белгиси пай кабихьибти. Дагъиста гIилмулизиб хIурматла мер буцибси дарган сайри профессор, филологияла гIилмуртала доктор, Дагъиста школала урибси хIянчизар, ДГУ-ла урибси профессор, Дагъистан Республикала ва Россияла Федерацияла гIилмула урибси хIяракатчи МяхIяммад-СягIид Мусаевич Мусаев. Ил акIубсири 1935 ибил дусла октябрьла 6-личив Сергокъалала районна Мургукла шилизив.
Шилизиб школа таманаили гIергъи, МяхIяммад-СягIидли Сергокъалала педагогическое училищелизиб белчIуди даимбариб. Ил мугIяллимли узули калун.
БелчIудиличи гъаргъси мургукан урши ДГУ-лизи керхур. ГIур илини СССР-ла АН-нла языкознаниела Институтла аспирантурализиб белчIуди даимбариб ва «Лексика даргинских диалектов в сравнительно-историческом освещении» ибси темала чебкад кандидатла диссертация защититьбариб.
1960 ибил дуслизиб Москвализиб языкознаниела Институтлизиб защититьбарибси докторла диссертация илала «История словоизменительных категорий даргинского языка» ибси темала чебкадсири. 1960 ибил дусличибадли М.-С.М.Мусаевли сунела кьисмат Дагъиста пачалихъла университетличил бархбяхъиб. Илини Дагъиста мезанала кафедрала ассистентличибадли бехIбихьили кафедрала заведующийла къуллукъличи бикайчи гIибратчебси хIянчи бариб.
ГIялимли 60 дусла духIнар гIилмула-педагогикала бетуцлизир ахъдуцибти масъулти дахъал сарри. Илала 200-личирра имцIали гIилмула хIянчи дурадухъун. Илдала лугIилизирадли сари гIяхIцад монографияби, чузирра мезла лерилра челукьути бетуцуни хIердарибти.
Ил учебникунала ва методикала пособиебала, республикабала школабас хасдарибти дарган мезла ва литературала программабала (лерилра 17), педучилищелис хасбарибси учебникла автор сай. Илди чуйнара дурадухъунтири.
М.-С.Мусаевла учебникуни декIардулхъути сари илдазир ишхIелла манзилла гIилмула багьудлуми кадерхниличирли, чузирра предметуни-ургарти ва предметунала духIнарти бархбасуни гьаладихьибти. Илди чедицIахъили сари чеимцIати ва кумеклидирути материалтачил, сарира бучIантала багьудлуми гьамадли гьаладяхI ардукес багаладирути. Илгъуна бетуцли биалли, сунела яргализиб мугIяллимтас кумек алкIахъули саби гьарил дурхIяличи сунела имкантала далилти хIясибли, декIарли гъамирахъес. МяхIяммад-СягIид Мусаевичла учебникуни гIилмула методикала планнизирра дебали декIардулхъули сари.
М.-С.Мусаевли университетлизир пенсияличи ваайчи лекцияби дучIули вири ва «Дарган мезла тарих», «ИшхIелла манзилла дарган мез», «Дарган мезла диалектология», «Дагъиста мезанала цугбурцнила грамматика», «Введение в кавказоведение» ибти практикала занятиеби дурадуркIутири. Илини илкьяйдали «Дарган мезлизир гъай дарсдикIнила даража», «Дарган мезла лексикологияла тарих» ибти спецкурсани дузахъутири. Курсанала ва дипломтала хIянчурбас бекIдеш дирутири, дуцIрумла манзиллизир фольклор ва материал дурчнилис хасдарили дурадуркIути гIилмула-студенческий экспертизабасра чуйнара бекIдеш дариб. Илини илкьяйдали бекIдеш дирутири факультетла нешла мезла ва литературала педагогикала практикалисра.
М.-С.Мусаевли дахъал дусмазир бекIдеш дирули калун школабас хасдарибти учебникуни ва пособиеби далкьарахъути автортала коллективлисра. Кавказоведуназивадли М.Мусаевли бегI гьалаб бурибси пикри саби дарган мез заманала гьамадли ахIенси бетуцлизир гьаладяхI дашнила тарихличила. Дарган мезла дахъал лугъатуни цугдурцнилизир илини баяндирути далилтас ахъси кьимат бедибсири машгьурси кавказовед Г.А.Климовли.
«Дунъяла мезани» ва «Дагъиста мезани» ибти энциклопедиябала справочникунас профессор М.Мусаевли илкьяйдали «Дарган мез» бикIути очеркунира далкьаахъуртири.
МяхIяммад-СягIид Мусаевич халкьани-ургарти, лебил Россияла, регионна ва вузанала гIилмула конференциябачив машгьурти гIилмула вакилтачил варх мурталра гъайулхъусири.
Профессорли редактор, рецензент сайливан гIилмуласи халаси хIянчи дурабуркIусири дарган мезлис ва республикала цархIилти мезанас хасдарибти декIар-декIарти сборникуни ва монографияби далкьарахънилизиб. Кандидатла ва докторла диссертацияби хIядурдирухIели аспирантунас, соискательтас мурталра бекIдеш дирутири.
М.-С.Мусаев шел дус узули калунсири вузанас хасбарибси белчIудила нешла мезличилси «Дарган мез» бикIуси пособие хIядурбирули. ИшхIелла манзиллизиб пайдалабируси вузла дарган мезла программа хIясибли хIядурбарибси ил 2014 ибил дуслизиб дурабухъунсири. Илар чедаахъили сари дарган мезла грамматикала лерилра разделти. Хасси пикри бяхIчиаили саби илаб гьалаб лингвистунани дарган мезлизиб чехIебаахъибси падеж баянбарниличи. Илини илис фактив ибси у бедили сай. Бурес чебиркур, илгъуна падеж Дагъиста цархIилти мезаназиб чебаахъили ахIен. Нешла мезла мугIяллимтас ва студентунас ил жуз дебали пайдаласили бетарулира саби. Илдигъунти пособиеби республикала лерилра мезаначилара дурадухъалри гIяхIсири или балахъули саби мезаназиб бузути гIялимтани.
Илини бекIдеш дируси кафедрала коллективли университетла гуманитарный бетуцла кафедраби-ургарти гIилмулати хIянчурбала баянти хIясибли мурталра гьаларти мерани дурцутири. Илала гIилмулати хIянчурби дарган мезличилцун ахIенри дархдасунти. Илини халаси пай кабихьиб даргала фольклор ва литература руркънилизира. Профессорли далкьаахъур халкьла далуйтала ва хабуртала дарган мезла кIел сборник; фольклорлис ва цацабехIти писательтас хасдарибти гIяхIцад статьяби делкIун.
А.Ф.Назаревичли «Дубурла халкьла хабуртала дунъяличиб» бикIуси жузлизиб белкIунсири: «Бажардичебти ГIиса ГIямаровли ва Расул БяхIяммадовли МяхIяммад-СягIид Мусаевла ва Албури ГIябдусаламовла выпускникуначил дарх 1959 ибил дусла дуцIрумлизирцун Дагъиста фольклористика бузесбиибхIейчирадли цаладяхъибтачирра гIяхIцадла имцIали даргала халкьла хабурти цаладяхъибтири».
Республикали М.-С.Мусаевла гIилмулати сархибдешуни ахъли кьиматладарибтири. Ил бузерила ветеран ДР-ла ХIурматла Грамоталичил, ДР-ла ва МяхIячкъала шагьарла меранала бургала уличилти сягIятуначил, Швецияла пачалихъла комитетла Нобелевла Дипломличил шабагъатлаварибсири. Ил 1997 ибил дуслизив чебяхIси школала халкьани-ургабси гIилмула академияла гьарли-марси членни (академикли) викIибсири.
Сунечил варх узуси Албури ГIябдусаламовли МяхIяммад-СягIид Мусаевичла гIямрула ва бузерила гьундури ахъли кьиматладирули, белкIунсири: «М.-С.Мусаевла гIилмулати пагьмурти чихъли гьаргдирутири А.Ф.Назаревичли бекIдеш дирнила удиб даргала фольклор бурчуси замана. Ил баркьуди илала лерилра гIямрула бетуцли бетаур. Мез руркъниличи диги илала черяхIти сари, сархибдешунира чедаэсли сари. Илини деркIибти гIямруличила ункъли балуси нуни умутчебли бурес вирус, илала ил халаси гьунарла баркьуди саби или. ГIилмуличил чула гIямру дархдасахъес дигути ишхIелла жагьилтас М.-С.Мусаев – дебали пайдаласи мисал сай».
ХIялумцIнилизир дирахъути гьарзати гунзрани, дарган мез каргьнила бетуцуни ункъли далнили профессор М.-С.Мусаевлис дарган мезлизир ва Дагъиста лингвистикализир къаршидиркути далагардешуни гьунчидикахъес имканбакIибсири. Дарган мез руркънилизиб илини дахъал дусмазиб дураберкIибси сабухъчебси бузериличибли, ил бетуцлизир дакIударибти давлачерти багьудлумани дарган дев гьалабяхI башахънилизи халаси пай кабихьес имканбакIибсири.
ПатIимат Кьурбанова