Дубурацад яхIла вегI. АхIерси Дагъистан багьандан гIямру харждарибси

Нушала ахIерси Да­гъис­тан гьалабяхI ар­­букес, илизир адам­лис дигести дарсдешуни ка­­дикахъес чула гIямру харж­да­рибти адамти лебти саби. Илдала къайгънала ку­мек­личил ишбархIира нуша гIя­дат­лати гIямру дуркIули, дузули, хIер­­кадирулра.

ХIера, илгъуна бузерила асилси гьунчивад умутличил ганзикIули, республика вавалибяхъяхъес халаси къай­гъи дакIубарибси адам сай Нур­­­бяхIяндов ГIяли МяхIям­ма­­­до­вич. ИшбархIила илала биог­­­рафияла баянтачил тя­ниш­­вирухIели, тамашахIейэс хIейрар. Ца адамли илдицад гIяхI­дешуни дарес вирусив гъари или гьанбиркули саби. Амма рухI­лашал дебати, адамдешла­шал чихъти къиликъуначил бегI­биубти адамтани чула мурадуни детерхахъес, алавчарси дунъя шалабарес кьасличил, урусуни бикIуливан, «Дубурти дархли чедидяхъес бирули саби».

ГIяли МяхIяммадович акIуб­си сай ХIурхъила шилизибси Сугурбимахьилизив, 1924 ибил дусла октябрьла 25-личив. Шилизир хIябал класс тамандарибхIели, илини су­нела белчIуди Сергокъалала ин­тер­натлизиб даимбарибсири. Иларра верхIел класс хъа­ра­ахъурхIели, Буйнакъсклизибси Дагъиста педучилищела хIя­дурдеш бируси курсанази кьа­бул­варибсири.
ЧебяхIси ВатIа дергъ бехI­бихь­ниличил улкала миллионти жагьилтала гIямру ва кьис­мат дарсдарибтири. Хаба­рагарли, хапли чебакIибси балагьлис къаршидеш дарес, душ­мантази нушала дурхъаси ванза чярт­хIе­барахъес гьужумлизи дурабухъунтири лебилра. Ком­сомолла организациялис гьуни чебиахъуси ГIяли Нур­бя­хIян­довра, гьайгьайра­гу, шайчив калес сеналра хIейри. 1941 ибил дусла декабрьличиб илини фронтлизи вархьаахъес гIярза гьа­лабихьиб военкомат­лизи. Илизи дусми хIясибли валиркули ахIенри или жаваб чарбатурсири. Амма, ур­кIи-уркIиларадти Ва­тIайчи дигили илис паргъатдеш лугули ахIен. Ва, хIерая, 1942 ибил дуслизиб военкоматлизи илини сагадан гIярза лукIули саби. Иш яргализиб илала му­рад бетерхахъур ва Тбилиссилизибси дя­ви­ла-пехотала училищелизи вархьиб.

Илкьяйда бехIбихьибсири нушала белкIла авторла дявила гьунира.
ГI.НурбяхIяндовли къул­лукъ­­бируси батальон 1942 ибил дусла августла 28-личиб, вявдеш багьахъурли, ахъ­­буцибсири. Шел бархIила гIер­­гъи, жагьил курсантуни не­ме­­цунала гъармукабачи къаршиси гьужумлизи каберхуртири. Кьяркьти дявтазив ил душмантани хъянтIализивад ва тIу­тIубируси хIярхIяли балуй шай­чибси дулай някълизивад декI­ли вяхъибсири. Ургъан Мя­х­Iяч­къалализи, госпитальлизи вархьибсири. Илабад илини хъу­ли кагъар белкIун, гIер­гъи­ла бархIи иличи бегIти ба­кIиб­ти­ри.
Госпитальлизивад ду­рау­хъун­хIели, 1944 ибил дусла ноябрьла 6-личиб, СССР-ла МВД-лизибад Симферопольлизи укьяхъес хъарбарибсири. Курскла вокзаллизиб ГIяли НурбяхIяндовли бегI гьалаб аргъибсири И.В.Сталинна тIа­ма, суненира ЧебяхIси Ок­тябрь­ла социалистическая революция бетерхурхIейчирад 27 дус дикнилис хасбарибси доклад бучIуси.

1945 ибил дусла мартличив ил фронтлизи вархьибсири. Илини къуллукъбирулри Германиялизибси Украинала цаибил фронтла лишанчибала 254 ибил дивизияла лишанчибала 936 ибил полклизиб. Взводла командир сайливан, Германияла ва Чехословакияла мер-мусаличир кадир­кути дургъбазир жигарла бу­тIа­кьяндеш дирутири.
«ВатIайзи чарухъунхIели, 1945 ибил дусла гIебшнила ва 1946 ибил дусла янила замана нушала полкла подразделениебас Украинала миллатчибала, къачагъунала цалабяхъунас къаршидеш дирес чебуркъубсири, — гьанбиркахъулри ГIяли МяхIяммадовичли. – Украинала гьаннала адамтас ишбархIира иличила хъумхIертуси биалри, гIяхIсири».
ХIябилра дархьти дугьби лер. ХIера, итхIелил нуша­ла бур­гъантас чевкъули буили мил­­­­латчибала баркьудлуми тIа­­­шиэс. ИтхIели вайнукьа­ба­­ни дигIяй дегIунти гье сари иш­хIелла манзиллизир чеда­кIибти, ва нушала че­бяхI­си улкала кьисмат ша­ла­сили биахъес бекIмах­дул­­хъути. Иш­бар­хIира, ГIяли Мя­хIям­ма­до­вич­ла дявила гьуни даимбирули, нушала жагьилтани улкала хъар­­хIе­рагардеш балтахъули саби.

1946 ибил дусла июньничиб полканала ва дивизияла подразделениебала лебилра офицертани медицинала комиссия ахъибсири. Арадешла хIекьлизир белгити сабабти хIясибли цацабехIти офицерти гIярмиялизибад баткаибтири, илдала лугIилизив леври ГIяли МяхIяммадовичра.
Ил акьуси замана бамсриихъули буркIуси адам ахIенри. ГI.НурбяхIяндов паргъатти гIям­рулизирра халкьлис гIяхI­де­шуни дирес даимвиуб. Сунела асилси бузериличил илини алавчарси дунъяра ункъбирахъулри.

Дагъиста пачалихъла педа­го­гикала институтла исторический факультетлизи керхурли, мурхьти багьудлуми касиб. 1949 ибил дусличивад 1954 ибил дусличи бикайчи ГI.НурбяхIяндовли пачалихълис урехи хIебирахънила органтазиб хIянчи бариб, гIур узули калун партияла обкомла инструкторли, КПСС-ла Сергокъалала райкомла кIиибил секретарьли. 1960 ибил дусличивад 1973 ибил дусличи бикайчи – КПСС-ла Сергокъалала райкомла цаибил секретарьли. Илини бекIдеш дирути дусмазиб Сергокъалала районни чуйнара КПСС-ла обкомла бюрола, ДАССР-ла министртала Советла, Дагоблсовпрофла ва ВЛКСМ-ла обкомла ХIунтIена ширбикIуси Байрахъ касибсири. Шила хозяйство гьалабяхI башахънилизир сархибдешуни диахъни багьандан, район КПСС-ла ЦК-ла ва РСФСР-ла министртала Советла ХIунтIена Байрахъличи лайикьбикибсири.
Илцадра халати къуллукъуначив узули кали хьалли, ГIяли Мя­хIяммадовичли су­нела дяхI дарс­хIе­дариб, ­адамдешла чихъти къиликъуни гьаргдирули, мурталра малхIямли адам­тачил гъайикIи, гьарилла ур­­кIи­личибси гьала хили аргъес бали. Дурусли буралли, ил бекI­деш дируси ва жавабкар­деш дихуси адамличи хасти хIял-тIабигIятла, халаси хIяр­п­личилси ула вегI адам сайри. Илис саби Сергокъалала районра гIямрула декIар-декIарти ша­лубазиб гьалабяхI арбукес им­канбакIибси.

1973 ибил дуслизив ГI.НурбяхIяндов республикала шила хозяйствола министрла къуллукъличи катурсири, 1975 ибил дусла апрельличив биалли — Дагъиста АССР-ла вацIала хозяйствола министрла. Иларра илини дахъал хIян­чи дариб, сунени бузахъуси санигIятлизир сар­хибде­шу­ни ди­ра­­хъули, ва­цIа­ла хо­зяйст­вола кьяли гьалабяхI арбукиб. Дагъиста вацIурби ва илдазир хIердирути мицIираг мяхIкамдарес халаси къайгъи дакIубариб: къантIли буралли, ГIяли МяхIяммадовичли Дагъиста мер-мусаличир «шиниша къел-хIерзи» калахъун.

Ил чуйнара партияла обкомла членни, ДАССР-ла Верховный Советла депутатли ви­кIибсири. Ил Дагъиста халкьличи иличи бихьибси бирхауди марбарнила лишаннизира халбарес вирар, сенахIенну ГIя­ли МяхIяммадовичли се бехI­буцалра, ил гIягIниси тя­хIярли ахирличи бикайчи паргъатвируси ахIенри.

1985 ибил дуслизив ил пенсияличи арякьунсири. Амма илхIелира ГI.НурбяхIяндов виар­кайили ууси ахIенри. Пен­сияличи арякьунхIели, ил ДАССР-ла министртала советла бар­кьудлуми къелгIердикуси уп­­равлениела заведующийли узусири. 1991 ибил дусличивад 1994 ибил дусличи бикайчи республикала миллатунала баркьудлумала шайчибси Ми­нис­терствола бекIливиубси спе­циа­листла хIянчира бузахъули калун. Узули бурсивиубси ца ми­нутлисалра акьули калес хIей­рар бикIаргу. Тяп илгъуна сайри нушала хIурматла ГIяли МяхIям­мадовичра: ахъси дубурацад яхIла вегI, кахIебурхуси сабурла мягIдан, адамдешла чихъти къиликъуни сунезир лерси ва жагьилтазирра илди адикьес кьасчевси, кагибси, пергер дубурлан.

Илала асилси бузери пачалихълира чихъли кьиматлабарибсири. Ил шабагъатлаварибсири Октябрьла Революцияла, «ЧебяхIси ВатIа дергъла» 1-ибил даражала, ХIунтIена Зубарила, Бузерила ХIунтIена Байрахъла ордентачил, вецIну шура медальличил, ДАССР-ла Верховный Советла ва ДР-ла Пачалихъла Советла авал ХIурматла Грамоталичил, РСФСР-ла шила хозяйствола Министерствола ва вацIала хозяйствола Министерствола ХIурматла Грамотабачил.

ГIяли МяхIяммадович баралра валуси адамла дагьрилизив ил сунела ва алавчартала бар­кьудлумачи дебали чекайзурси, ВатIа гьарли-марси пат­риот сайливан, даимлис кавлан.

 

Салимат Г1ялиева