Дагъиста халкьла поэтесса Аминат ГIябдулманаповала гьалабван «Дудеш» бикIуси поэма дурабухъун. Жура хIясибли ил лиро-эпическая поэма саби: илар сюжетра уркIила хIяланира дарсдикIули сари.
Аминатли ахъбуцибси тема тамай аргъбаибси саби: дубурла шимазирти хала бегIтала мина-мулк дархьдалтни, дурхIни, кункти гIямруличи карцIбиубли, диркьаличи ва шагьуртази гечбирни, адаб-хIяялизиб барсбиъни…
ХIера, ил се рикIулил:
Шагьарланра или,
Дурар руулри.
Мурт чаррулхъусири
Ца бура, гьари?
Дудешла юрт кьяйда
Дурхъаси дунъя,
Бургулрив, марли,
Бурагу, гьари?
Авторла устадешла, мурхьли пикририкIнила ишарат саби ишхIелла заманала масъала ахъбуцни, бучIантази ил кьадричебси биъни аргъахъни.
Марлира, гьанна бархIиличи-бархIи дубурла шими адамтазирад мискиндирули сари, мискиндирули ибхIелира, гIебшни галга кIаразибадван, илди адамтазирад пяхIдирули сари. ГIяхIцад юртани дацIли сари, шими лайкадакIибти махьурбачи мешудиркули сари, ил багьандан илар школаби, медпунктани, почтаби ва цархIилти культурала учреждениеби агара.
Илгъуна аги чехIебаэс хIейрар мегьла устнала хабарла Хъярбукла шилизибра. Асубирар, гьанна гIяхIцад хъярбуканти шилизи чарбухъесра: ила гIяхIла хабар хьурабиуб, гъамливан тIабигIятла газра баахъили саби.
Сеналра вегIла бегIтала юртани, чузибра саби акIубти ва халакабаибти, дурхIнани мицIирдирни, сагадирни лебгIеб дигеси анцIбукь саби.
Ну хатIаиркули хIейасли, нушала поэтесса Аминатла кьамлизибра кьапIа биханти камкабаили саби, итира хъалицIа хIердиранти мурул адамти бирар. Аминатли, ил секIал пикрибарили, сунела харжаначил дудешла юрт лутIи-хьулчилизибад сагабарес бажардирикили сари.
Иллагьи баркалла биаб хIед, Аминат!
Сенрил кьакьалав кьис-кьутIла уста КьасумхIяжила МяхIяммад къаршиикиб. Ил, сай-вег1си дехла машинара балкьаахъурли, дуравхъес хIядуриублири.
— ГIяхI сягIят бираб? – хьарбиулра.
— Левра, — викIар ил, — Хъярбукла шилизи ваэс пикрибарилра.
— ХIянчи барес?
— ХIянчи, хIянчи… К1ишантачи гьаман гIяхIлад рашуси поэтесса Аминат ГIябдулманаповала дудешла юртла улкьайти кадатес аркьулра.
— Баркалла. Гьарбизаб хIела архIя!
…Юртра бацIкабухъун
Мимма ХIяжила,
ГъятIхIебухъахъес
Къайгънири дила.
ЧархIебухъун чумра
Гъубзни хабарла,
БацIкабухъун гIяхIцад
Хъярбукла шира.
Поэмала лирикала игитла децI иргъули саби илди къяяназиб. Сюжетла шухIярилизир дахъал анцIбукьуни сипатдарили сари: Совет хIукумат кабизни, ЧебяхIси ВатIа дергъла балагь-кьадар, арагIеб жинсла адамти алхни, сагати гIямру гуж-гужли дехIдихьни…
Поэтессани учIан ишхIелла гIямрулизи левкули сари:
…Дявти сари, дудеш,
ДакIили гIурра,
ДурхIнала дурхIнира
Саби улхули.
Алхунтас лугули
Сари орденти.
Алхунтас гIягIнилив
Гап-чяхI, орденти?
Палакатли саби
Иш пякьир дунъя.
Чила ахъри лебсив
Ил балбуршуси?
Марлира, улкнала вегIбекIунас пикрибухъес замана баили саби: нагагьладан нушаб нушала дурхIнала челябкьла шаласили биубли дигули диахIелли, дургъби сеннира тIашаэс гIягIнили саби. Дугъби даимдиалли, дунъя букьбуэсра асубирар…
Аминатла поэмализиб рухIла масъалара ахъбуцили саби: гIергъити дусмазир нешла мез лайкадакIили диъни, нушала никIабани хъумуртули биъни ашкарси анцIбукь саби. Илкьяйдали нушани балулра республикала газета «Замана», литературала альманах «Гьалмагъдеш», никIабала журнал «Лачин», цабутIаван, районтала газетабира гуж-гужли хIердирули биъни, — ил секIалра имцIаливан бекI редактортала ва редакциябала хIянчизартала къайгъначил саби гьачамлис гьунчибуршусира.
…БегIлара халал децI,
УбяхIдеш, балагь,
Дудеш, багьадлири
Се сабил гьанна?
Нешла мез дебкIахъес
Леб къайгъназибти,
Илдала хIяжатдеш
Лебну агарти.
Миллат хIербирути, ил мягIлумбирути секIал сари ери-юрт, гIядатуни, мез, баркь-бауц, адамти-ургарти бархбасуни. Поэмала бекI игит дудеш сай, ва илини рурсилизи аманатбирули сай челябкьла ва, «нагагьладан дила рухI хIед ахIерли диалли, васият бетерхахъа, нушала кьам мабубкIахъид, нушала мер-муса х1ердара», или иргъахъули сай.
…Чили сагъдирутив
Дяхъурби вегIла?
Дудеш, таманбирис
Аманат хIела.
Дила ибта биркьур
Дила уршбира:
Таманбирахъисра
Сагали юртра.
ГIямру дузар илар
Сагали гIурра,
Зайдулхъан дурхIнала
Шадлихъунира.
АрагIеб поэма тIашбатурли саби къантIдарибти вецIну цара биркIа тугъазибад. Поэтессала пагьмула ца шали саби аргъес кункли, эпитетуни-метафорабачил давлачебли, зумали инверсияби дузахъули ва хIякьикьатличи дурусли произведение каргьнира.
Ташмишдеш агарли, «Дудеш» поэмала халаси кьадри леб. Гьар белчIунсини илала мягIничебдеш чехIебаили кахIевлан. ХIебиалли, А. ГIябдулманаповани сунела поэияла шайчирти устадеш, пагьму сагати шалубазир дакIудухъни марбирули сари.
Дургьаб хIела белкIани, Аминат-рузи!
Ибрагьим Ибрагьимов