МицIираг адилкьанти хIядурбирни

ГIергъити дусмазиб Россияла мер-мусаличир шила хозяйстволис хасдарибти белчIудила заведениеби, гьанна бикIуливан, колледжуни ва цархIил журала белчIудила учреждениебазир хъубзури хIядурбирути классуни ибхьули сари. ИмцIаливан илди алкIахъули сари югла мер-мусаличир. Лер илди нушала республикализирра.  Иличил къяйли, сагати специалистуни хIядурбируси манзил,  нушала мер-мусаличиб шила хозяйстволизир дузахъути ва гIядатли детаурти устадешличила хъумартес асухIебирар. Селизиб дакIубирули ил устадеш?

Мисалис, кайсехIе букIун хIядурвирни.  Ил шайчиб Дагъистайзиб дусмадли кабизахъурси мицIирагличил адам узнила устадеш лерти сари. МицIираг адилкьни — ункъси яшавла хьулчи саби. МицIираг хъалибаргла, кьамла, халкьла давлацунра ахIенрину, чула ургабси вачарла умцлара сабри. Жяв замунтазир адилкьути мицIирагла цахIнабиклис лишантили детарули сари шурмачир дарили калунти суратуни. Дурзамлизир ит манзил адилкьули дуили сари бугъни, гIежни, маза, ябни ва цархIилти. Илдала лигуби жяв замунтала  памятникуназирра даргили сари.  ЦацадехIти шимазир духIнаили хIердирути мицIирагла меранира дургули сари.  Янила замана илди дихIес багьандан дугени хIядурдирниличи халаси пикри бяхIчииусири. Кьар дашути, шинни далхес вирути ванзурбачи мицIираг дашахъути ахIенри ва ил мер муралис удусири.

Дагъистайзиб хIербирути 40-лицад минала халкьла культурала ва хозяйствола шайчир тIабигIят бузахънила тяхIяр-кьяйда акIубтири, сабира мицIираг адилкьниличи ва хъуми далцниличи хъарихъуси. Бахълис мицIираг адилкьни шила хозяйстволизиб бекIлибиубси шали сабри.

Республикала мер-мусаличиб хIербирутала мицIираг адилкьнила культурализиб бекIлибиубси — илди гIяйдикIахъес багьандан, ванзурби дихIни сабри.

Илдала кьадрилизибад дигахъусири мицIирагла куц-кабиз ва илдала лугIи. Нушала мер-мусаличир мицIираг гечдирули хIердирути сари. Иличибли кьар сагадиахъес имканбикIули саби. Халкьли ванза ахIерабирниличибли ил заяхIебиахъубли бихIес, ванзала кам мяхIкамбарес имканбикIусири.

Дагъиста халкьли мицIираг адилкьнила гIилму акIахъубсири ва хIякьикьатлизиб ахтардибарибсири. ДекIардеш лебси ахIенри, сегъунти мицIираг адилкьулил адамли. БукIун ветаэс багьандан багьуди гIягIниси ахIен  ибси бахъла пикри бархьси ахIен. ЦацабехIти учительти бикIули бирар: «хIевчIадли, букIун ветаруд».  Амма дагъистанланти-букIунани чула хIянчила цацадехIти анцIбукьуназир белчIуди касибти специалистунани ва гIялимтаниван ахIи,  секIал гIяхIил балули саби.

Халкьли мицIираг адилкьнила устадеш наслуличирад-наслуличи диахъули, кавлути сари. ХIериэс къиянти тIабигIятлашалти аги-кьяйдализир букIуй сунела арадеш мяхIкамбарес ва мицIираг адикьес секьяйда вируси? Халкьлизиб бурули бирар: «Сецадла кьадар сунела арадеш ахIерабарес вирарал,  илизибад дигахъуси саби мицIираг делкъахъни ва ахIерадарнира».

Ишаб гIякьлучебси бурала гьанбушес вирар:

«Ца шилизибад букIуйчи хIябал адам бакIили саби хIянчиличи буцахъес или. БукIуй илдази дабрилизи гъум какьурли дуки букьяхъес хъарбариб. ХIерейс илдала кьяшми хIилизир сарри. КIел адамли, илгъуна хъарбаркь хъарбарибсилисчил бирхIули, гъум лайдакIили, кьяшми дирцили, хIянчи даимбариб.  ХIябэсилли биалли, хъарбаркь бетерхахъес тамай кьасбариб. БархIехъ кIилилра чули барибсиличила буриб, хIябэсилли хIили дясунти кьяшми чедаахъиб. Хала букIуй илди кIелра хIянчила буциб. ХIябэсиллизи ишкьяйда иб: «Сунени сай ахIерахIейрусини мазара ахIерахIедиру, барга хIед цархIил хIянчи».

Чула арадеш мяхIкамбарахъес дурхIни биштIали лебай, бурсибирути саби. Дуки вашес багьандан, сегъунти палтар, дабри чегьес хIяжатлил, дуги буркIес мер бургни, бамсриихъуси мер хIядурбарни, авлахъличиб хурег хIядурбирни лерилра секIал хIисаблизи кайсути сари.  МицIираг адилкьусини лишанти  хIясибли аргъ балес хIяжатси саби. Илкьяйдали сай дуки вашути мер-муса ва алавчарси ванза балес хIяжатси саби.

Халаси кьадри лебси саби букIунна гIямрулизир сунени пайдаладирути ваяхIла ва тIалхIянала. Мисаллис, букIунна тавра. Ил бируси саби кабцлизибад, сенкIун чебиуливан, кабцлизибад барибси илизир хурег, цIедеш дахъхIи кавлули сари. Кьадри лебси саби букIуйчирти 20-25 сантиметрла чакмалара. Илдани вашухIели дурайуси тIамали маза хIяжатси мерличи дяхIдирути сари.  КIиэсил — жагадешра саби.

ХIенкьлизи гьуни чебиахъес кумекли бетарули саби букIунна тIерхьа —  хъяйхъи. Иличил гIелабси кьяш бархахъили, маза буцес вирули сай. Иличи дурзамла лугIира кабалтули бирар ва цархIил журала баянтира. Маза лугIуси лухIцIира тамашала ваяхI саби. БукIуна илди дузахъес, цахIнадирхъес, дугадирес балес хIяжатси саби.

Агурби дирхъяхъесра хIядурвирусири букIун. Ил шятIличи бурсивирусири. ДекIар-декIарти макьамти маза дуки дикес кумекли детарути сари (ца мерличирад итил мерличи дукес, шараличи шинни дужахъес, сунечи жидирни, гьарахъдирни ва цархIилти).

БахъхIила букIунани кьарла кьадри кабизахъес бала, сегъуна майдайчир сегъунти маза гIяйдикIахъес хIяжатсил белгибиру (мукьри яра жакъни). Сепайда, заманала гIеркъадешли илдигъунти букIуни камбикIули саби. Хъумкартурли сари цализирад ца дурули калахъунти букIунала дигIяндешуни.

Гьалаб букIуни шила жамигIят цахIнабиркуси гумайлаб лебилра шантани биркIутири.  Гьарил адамличи дурзамти дихIяхъес дирхала бирхьуси ахIенри. БукIун ветаэс ибси ца пикрицун биуси ахIенри ит манзил.

Ил багьандан, Дагъиста халкьла гIядатли детаурти хIянчи — мицIираг адилкьни, ванза балцни, анхъ башахъни, ваяхI дирнила санигIятуни даршани дусмазир кадизурти  гIядатуни  ва устадешличи бурсибирнила кадизурти тяхIяр-кьяйда лерти сари. Илдачила хъумартес асухIебирар ишбархIира, белчIудила заведениебазиб хIяжатти специалистуни хIядурбирухIелира.

Ш.А.Мирзоев 

ДНИИП-ла педагогикала секторла заведующий, ДГПУ-ла профессор