«ГIяхIгъабза – шила пахру»

Гъабзадеш – адамлизиб бегIлара биэс гIягIниси ва гIяхIси къиликъ саби. Амма ил гьарилизиб-декIар къаршихIебиркур. Гъабзадешличила ва гIяхIгъабзачила делкIунти буралаби, багьираби, назмурти камли ахIен. Мисаллис чумал гьандуршехIе: «Гъабза убкIар — у кавлан», «ГIяхIгъабза — шила пахру», «УрухкIусила хIулби дирар, гъабзала – някъби». Гьаннала замана гIяхIгъабза ветаэсра, гьеч, гьамадли ахIен. Или биалра, цархIилтачи уркIи изути, улка багьандан жан ахIерхIедирутира къаршибиркули саби нуша-ургаб. Илдигъунтазивадли ца сайри ГIяхIмадов Сайпутдин Шарапутдиновичра.

С.ГIяхIмадов акIубси сай 1987 дуслизив Лавашала районна Къуппала шилизив. Ил дебали серхурси, адамлис кумекбарес хIядурси, гьарилличил валгунси, разиси адам сайри. Хъайчикайили гIергъи, ил Каспийск шагьарлизив хIерирусири. Илала кIел биштIатира леб: рурси Самира ва урши МяхIямад. Дудеш ва мурул кьяйдалира ил дебали гIяхIси, малхIямси вири. ХIянчиличивад вамсурли чариалра, сунела дурхIначил декIар-декIарти хIязани дурадеркIес замана бурги. Илди бахъ ахIерли биригу илис. Хъали-цIализиб хьунуйс дебали кумекбири, гIягIнили биалри беркалла бархли балкьарахъи.

Сайпутдин санигIят хIясибли цулбала тухтур сайри, амма ил ваяхI дируси фирмализив узусири. Илис гьалав ил сунела цехлизив узусири, сабира коронавирусла чейхъуси изала тIинтIбиубси замана гIекIибси. Хьунул Эльмира «Новая линия» транспортная компанияла руководительла заместительли рузуси сари. Илдала гIямрула бурхIни разили шалгIердулхъулри, Сайпутдин СВО-лизи укьес хьулухъайчи. Хьуна гъай хIясибли, илис декIар-декIарти хIянчурби анцIдукьири, ца белгиси санигIят бузахъес дигулри. Ил багьандан биэсра асубири илини вягIда къулбасбарибси. Амма ца секIал тамашалари. Эльмирани дявиличила суратуни чедиахъули, хабурти дурухIели илис илди зяйдикIули ахIенри. Ил викIи: «Илди хIедиаллира, дила итира дирути хIянчи камли ахIен». Ца бархIи,  хабарагарли, ил СВО-лизир бутIакьяндеш дарес хьулухъири. Илала гьав ахъбуцилри ва ила укьяхъес гьуцIварилри СВО-лизир бутIакьяндеш дируси юлдашли.  Хьуна тиладиби ва биса селисалра гьалахIедизур. Сайпутдинни хьунул лерилра ункъли дирар или паргъатрирулри, ила сунела белчIуди чеимцIабарес, цаси санигIят биахъес аркьуси виъни иргъахъули.

ХIера, бегIтазивад дигIянни, 2023 ибил дусла октябрьла 18-личив хьунуй ил гьунивватур. 2 жумягI ил Владикавказлизив ярагъличил пайдалавикIахъес бурсивирули калун. Гьар бархIи зянкъдирхъутири. Камси замана бикили гIергъи, Эльмирани бегIтази багьахъес гIягIниси биъниличила балулри. Халаси къияйчил Сайпутдиннизибад ихтияр сасиб, амма багьахъес асубирусири сай Украинализи ветаили гIергъи. Илис дигули ахIенри имцIати гъай, имцIати зянкъ, биса ва тиладиби. Ил викIулри: «Нуни кьасбарилра ила укьес»! БагьахъурхIели бегIти дебали урухбиуб. Чи уруххIейрара, гьатIи? Январьличив ил 5 бархIилис хъули вакIиб. КIинайс, февральличив, сопровождающий кьяйдалира вакIибсири, кавшибси сунела юлдаш хIяривихьес.

Илала гъирачебдеш, гъабзадеш, бируси секIайчи диги бекI командирли чедиулри, вирхеси адам виъни балулри, ил багьандан гьаланачивал командир вариб. Илала взводлизиб 30-40-цад адам лебри. БегIла гIергъити 2 базлизив ил камли сайри хъалибаргличил телефоннизивад гъайикIуси. Майла 16-личиб цархIил номерличирад илини зянкъдяхъиб. Лерилра ункъли сари, къянкъличиб биштIаси дяхъи ахIи селра биубли ахIен или буриб. Илди зянкъ бегIла гIергъитили детаур илала гIямрулизир. Майла 17-личив ил гIямрулизивад шалгIевухъун…

СВО-лизи арякьи гIяхIцад замана бикили биалра, илала гъайлизир урехи, пашмандеш, хумардеш аги. Хьунуйзи ара-сагъли хъули чарулхъусира или викIулри. Илала телефоннизиб майла 16-личиб касибси видео лебри. Илав ил взводлизибти бархкьябази викIулри: «Дила дурхIни, дила арсланти передовойличиб саби. Илди ну агарли бажардихIебиркур, илдас ну гIягIнисира». Рациялизиб гъузгъалдешличила багьахъурхIели, сунела гьалмагъуни берцахъес мякьла гъамвиубси ил душма хIярхIубау викиб. Тамашала хIярхIяли ил шайзивад вяхъиб, сабира чегибси мерличиб хIебуули, лебил варг бирхъяхъуси. 10 километр калири гьалмагъунас ил нушала мер-мусаличи савхес, амма бажардихIебикиб… 2 сягIят ил аргъайчив калун, абхьибти хIулбачил, разити дяхIличил ил таманкайуб. Сайпутдинна бегIла гIергъити дугьби сарри: «Рахли ну вебкIасли, дила хьунуйзи гIяхIли марисуд или бурая». Ил замана хъулирси хьунуй балуси аги. ВахъхIи связьличи дурахIелхъухIели, ил лебтачилра зянкърикIи, лукIи, амма гIяхIдеш аги. Майла 23-личиб савли Сайпутдинна юлдашла хьунуй Эльмирачи зянкъдариб ва «Къуппа»-ла узила яра дудешла номер биха бикIули саби или буриб. «Куппа» – Сайпутдинна позывной у сабри. Рачарархибси хьунуй номер биха бикIутачи зянкъдяхъиб, ил Сайпутдинна юлдашли увухъун. Илини Эльмирази лерилра гIяхIил сари, пикримарикIуд рузи, гIянручI связьличи дуравхъи леври, Сайпутдин званиелизив ахъуцибхIели, номер гIягIнили саби или буриб. Марлира, Сайпутдиннис гьалабван младший лейтенантла звание бедибсири. «Лерилра ункъли сари связьличив леври», — ибхIели, хьунул бара паргъатриуб. Эльмирани дудешла номер бархьиб ва муруйзи сай дебали вигниличила, сунечи хъалибарг хIерли биъниличила бурахъес тиладибариб. Цакамси замана бикили гIергъи, Эльмирахъалачи Сайпутдинна узира узикьарра бакIиб. Узикьарли Сайпутдин гIямрулизивад арукьниличила багьахъур. Хьунулра биштIатира уркIбухъун…

Майла 17-личивад  майла 22-личи бикайчи ил савхес хIебирули калун. ГIур жаназаби кадирхьуси хъули (морглизи) савхиб. Эльмирала тухумти морганазиб СайпутдиннигIиб умцIулри, амма сеналра варгес хIебирулри. ИлхIели хьунул ил мицIирли ургар или пикририкIулри. ХатIабиркути, адамти бирхахъути анцIбукьунира камли ахIенри кьалли, ил багьандан илала хIекьлизибра хатIабикили бурибси хабар биалри или рулгулри. Амма се гIяхIдеша? Ил Донецкла морглизив варгиб. Сайпутдинна шан полковникли ил савхахъесра кумекбариб. Савхиб ил майла 29-личив ва сунела шилизи хIяривихьиб. ИлхIели Эльмира бара паргъатриуб, мякьлав левсиван бизур. ДецI багьахъес бакIиб азирцад адам, валуси-хIевалуси хIеили. МицIирхIели сай Сайпутдинра викIули вири: «Мекъличи укьясичив, ну гьаланачи децI багьахъес аркьяс». ВебкIибси лев или хабар аргъалри, ил хIевалуси виалра, хIяб буркъес кумекбирес ваши. Ил дебали гIяхIси мурул адам вири. Адамличи сегъуналра гьими-кьяс агарси, дай дугила замана кумекбарахъес жиалра, мурталра ил гIеббаахъес хIядурси. Ил багьандан Эльмира я ил валути адамти бирхаэс бирули ахIенри, сен-сен иткьяйда гIяхIси адам вебкIес вирусил. Гьаннара хьунуй илала номерличи бурсикариубси тяхIярли, сообщениеби дурхьули сари, телефон сунезиб сабни балули риалра. РиштIаси рурсили вебкIни багьуркъи, телефоннизиб иличи белкIири: «Дила дигуси дудеш» ва дисути смайликуни кадатурлири. Сайпутдин лебтасалра узиван вири, гьарилличил гъай дурги. Эльмирала рузбала дурхIни илис «ази-дудеш» бикIи, сенахIенну илини илдас дудешлара дири, мякьлаб дудешуни агархIели. МалхIямли хьунуйс «дила бархIи», «дила гIяра» викIи. ГIясивиубли виалри, Эльмира или у айхъи, илкьяйдали хьунул шакрирки мурул гIясивиъниличи. Эльмирани илизир вайти къиликъуни даргес рирули ахIенри, бара биалра сунела децI камбарес. Ил сабри бегIлара гIядабси. Украинализиб сунела юлдашунази Сайпутдинни бурули бири: «Дила хьунул рахъ риштIаси, амма рухIлашал дебали цIакьси сари!» ИлхIели лебилра дигиличил дукарбирхIутири. Сен илкьяйдали бетаурсил, сен илала жан хабарагарли къябдердебтил ибти дахъал суалти алкIулри Эльмирала бекIлизир, чусра жавас чилилра гес хIейрути.

Цагьачам сунела юлдаш хIяривихьес вакIибхIели, илини бархкьяби хъарбаркь таманбарахъес бархьиб. Илаб кахси анцIбукь бетаурлири. Вяхъибси гьалмагъ ватурли чарбиубти уршбас илини децIагахъиб, «Сен вяхъибси ватурли, хIуша чадиубтирая»? викIули. Ва сунела 60 битIакIла сумкаличил вяхъибси савхес арякьун. Илар тIама-гьама ахъдиублири. Сен-биалра Сайпудинни ил дурасес бажардивикиб ва 5-7 километрла бухъяндешличи сунечив савхиб. Амма ургъан, хIила керхурли, таманкайуб. ГIямрула ги къяббердибси нушала ургъан Сайпутиннис тухумлизи ведес кьадарбиуб. Тухум илис дебали баркалла бикIи, балгнани биркьи. Гьаннара кавшибсила рузи Эльмирачил ихтилатрикIар. Илала бебкIаличила аргъибхIели, илдас дебали хIейгибизур. Урехиагарси, бархьдеш дигуси адам сайри илдани валуси гIяхIгъабза.

Сайпутдинна гIямруличи дахъал кьасани дирутири: сай-вегIси хъали асес, дурхIнала дурхIни бяркъес, юлдашуначил гьунибаъниби дурадуркIес. Лерилра илди кали, сай ахиратла хъули гъабзала бебкIаличил арякьун…

Кьисматлис баркалла рикIули сари илала хьунул гIямрулизив ил сунес къаршивикахънилис, гIямрула камси биалра манзил иличил беркIес кьадарбиънилис. Майличиб илис отпуск бедес гIягIнисири. Ил узби-рузбази викIусири: «Ну вакIибхIели лерилра цахIнадиркехIе, авлахъличиб шадибгьуни дурабуркIехIе»! ГIе, лебилра цахIнабикиб илала бялгIяличи…

Сунела бегIтази Сайпутдин викIусири Къуппала ши машгьурбирар или. ХIера, гьатIи, сунес илгъуна позывнойла у бедибхIели, лебтанилра багьур илгъуна даргала ши лебниличила. Жан ахIерхIедарибси игит илав халаваъниличибли машгьурбиуб илала ши.

Сайпутдинничила хьунуй хабурти дурухIели, хIулби кьяпIхIедирули лехIирхъеслири. ЧевяхIсини адамтазивад чеввикIили, бегIлара гIяхIтигъунти къиликъуни илис пешкешдарибсигъунари. Лерилра илини дарибти гIяхIдешуначила нуни балули хIериэсра асубирар, амма нуни селра чеимцIабарибси агара. ГIе, хIебкIес акIубсира агара, сен-биалра, хIекьли гIяхIгъабза убкIухIели, уркIи гIергъибулхъули саби, ил валуталацунра ахIи, бекIлил хIевалукъира, иличила бакьибталара.

Гьанна Сайпутдинна хъалибарглис сунени дарибти гIяхIдешуни чардулхъули сари. Юлдашунас иллала хьунул рузили ретаур, гIягIниси мерличиб кумекбарес гъалбуцIиван хIядурли бирар. ХIера, адам селичила пикриикIес гIягIнисил мицIирли левай. Вайси виадли, гIелаб калунтачира нягIна бикIар, гIяхIси виадли, ятра тухум ветарар. Эльмирас ва илала биштIатIас арадеш биаб, дудешлис хIегибти гIямру илала дурхIнас дедаб. Аллагьли сабур габ илгъуна бетахъри, децI чекасахъес. Сайпутдиннис ва иличил барх алхунтас гьалжанала унза гьаргдиаб. Илдигъунти гIяхIгъубзнас бедлугуси ца игитла ура бекIлил камли саби. Нушала уркIбазиб илди муртлисалра кавлан. Дагъиста арслантачи пахрумани диркьехIе!

Анжела Мутазова