МикIхIила ши дебали хабардерхурси ва даргазибцунра ахIенну, лебилра Дагъистайзибра, Россиялизибра балуси саби. ИмцIаливан шиличил бархбалсахъули саби политикуни яра спортсменти. Амма нушала шилизиб дебали бахъал машгьурти гIялимтира лебти саби. ИшбархIи бурес дигулра астро-физикала гIилмулизив узули калунси, гьанна нушала ургав агарси машгьурси гIялим ГIямар Ибрагьимбекович ТIалхIятовличила. Ил акIубси сай МикIхIила шилизив 1949 ибил дуслизив ТIалхIятов Ибрагьимбег ТIалхIятовичла хъалибарглизив. Арбякьунси дуслизиб нуни ил машгьурси политик, низам-кьяйда далтахъути органтазив узули, кIинайс Дагъистан Республикала гьундурачи хIеруди бируси кабизла руководитель, урибси строитель, гIялим адамличила макьала белкIунсири. Арбякьунси дуслизир ил акIубхIейчирад даршал дус дикибтири. ГIямар виштIали левай дебали пикривикIуси, селичи-дигара сунела пикри бяхIчииуси, сагаси ибси багьес, бяркъес хIяракатлизивси урши вирусири. Нушала халкьлизиб бикIули бирар «мякьячи мешути дирар кьялубира или». Илгъуна машгьурси дудешла сегъуна дурхIя акIес вирусири гьатIи? Илини бурибси секIал гьамадли гIебисусири. ГIямарли урга даражала школа 14 дус виубхIели гIяхIти кьиматуначил хъараахъурсири. ХIябъибил, верхIъибил ва урчIемъибти классуни илини къалабаси тяхIярли (экстерном) таманаибтири. Илди классунала имтихIянти дедили гIергъиси класслизи дураулхъусири. Школа таманбарибси ил Дагъиста пачалихъла университетлизи керхес документуни дедибтири. Илала хIекьлизиб ректоратлизиб совещание бучибсири, сенкIун илдигъунти илдала жагьти студентуни биубти ахIенри. ГIямар ТIалхIятов физикала факультетлизи уцибсири. ИмтихIянти шула кьиматуначил дедибтири. 1967 ибил дуслизив ил Москвала пачалихъла университетлизи физикала факультетлизи шурухъунсири. 1969 ибил дуслизив, 20 дус виубси ГIямарли илра ункъли чедибдешличил хъараахъурсири.
Адамла сунечицун сунес хасси къиликъ бируси саби. Гьарил хъулив цагъуна вируси сай, дурав — цархIил. Гьалмагъуна ил ца шайчивад вала, учительтани цархIил кьяйдали, гъамтани декIарси шайчивад. Амма узичила дебали гIяхIил бала сунела рузини. Рузбас узби дебали дигахъути саби, илдани дала илдала лерилра дигIяндешуни. Узини, имцIаливан, рузизи бирар уркIи гьаргбирусира. ГIямарлис дебали гьарбизур. Илала шел рузи лебри. Нуни тиладибарира илала халаси рузи Баканай ТIалхIятовази, сарира сунела лерилра гIямру гIилмулис хасдарибси гIялим.
— Дила узи дебали паргъатси, сабурчевси, гIурра бурасли, ил дебали жавабкарси вирусири. ВиштIахIели илизи их вайси саби, мабирид, яра се-биалра хъарбаралри илини ил бирусири. Ил чинав виалра: дигалли азбарлав, дигалли школализив, лагерьлизи вархьибхIели, илавра лебтасалра дигахъуси вири. Ил къалмакъарлизи, вайси ибси секIайзи гъудурвиркуси ахIенри. Дигичевси вири. Се буриша нуни иличила, ну рузи сарра, гьамадли ахIен узичила уркIилизиб лебси бурес. Илини заманаличиб ва хIяжатси секIал барес бали. Нуни селичи-биалра кьабулагардеш багьахъурли, илизи гIярзрухъаслири, ил викIули вири «заблис гIергъи варгьи челгьуси хIебирарну, паргъатрии». Илис дахъал гъай хIейгахъи. Наб квантовая химия бикIуси предмет багьес къияннири. Ил набзи викIар «пикримарикIуд, рахли хIед челябкьлализиб хIяжатбикалли, хIуни ил мурхьли хIербирид ва балад…». Илини бали хIяжатси ва гIямрулизиб дебали пайдалабиэсил секIал гIеббурес, маслигIятбарес. БелчIудилизибцунра ахIенну, лерилра дила гIямрулизиб ил викIуси тяхIярли бирира. Ну рузи сарра, ну иличила тIашаагарли гъайрикIес рирус. Нушани балусири саби узис сегъуна хурег дигахъусирил. ВикIули вири «наб нешла борщ ва хъарала нергъ дигахъис». Москвализивад ил лявкьухIели нешли илис хасли се-биалра бирусири…
Университетлизиб белчIуди хъараахъурли, ГIямар, машгьурси физик академик Н.Н.Боголюбовла бекIдешлиубси, квантовая статистикала кафедрализи стажировкаличи кархули сай. Илини физикала дебали къиянти шалуби хIердирули сай. Ил оптика-физический умцлабала Институтла аспирантурализи кархули сай. Ил манзил илаб космослизир детурхути баргбердунала масъала хIербируси гIялимтала кьукья алкIули саби. 22 дус виубхIели илини вселенная ва уриби гравитация хIясибли чIумадирни бикIуси тема хIясибли диссертация бетурхахъули (защищает) сай.
Гьарил адамли чичи-биалра мешувикес гьуцIикIули вирар. Бахъалгъунти чула дудешличи мешубикес хIяракатлизиб бирар. Гьарил дурхIя сай гапварахъес гьуцIлизив вируси сай.
— Баканай Ибрагьимбековна, сегъунти бархбасуни дириба уршила дудешличил? ГIямарлис иличи мешуикес дигули хIейъиши?
— Нуни бурес хIерирус мешуикес дигулрил, амма илала гIямрулизив дудеш мягIничевси мерличив вири. Илини дудешла халаси хIурмат бири, нешра дебали ригахъи. Наб гьанбиркур илди кIелра бахъхIи цаличил ца ихтилатбикIули. Илдас чилра диргалаулхъусира хIейри. Дила дудеш дебали багьудичевси, гIякьлучевси адам вирусири. Чедивад хIеризалри ил гьарли-марси дагъистанлан сайри. Набчил учIуси ца студентли хьарбаибсири сен хIела дудеш кьапIаличил вашуси или. Ил манзил имцIали бахъалгъунти шляпаби ва кепкаби чедиили башутири. Дила дудеш — бухари кьапIаличил. Ил гьарли-марси дубурлан ва дагъистанлан сайри. Илис кьапIа юлдашли, иличи гIяхIладли вякьунхIели, пешкешбарибсири. Бархьдеш дигуси, ил балтахъуси чIумаси мурул адамли гулила кьапIа бихес хIяжатси саби, хIу биалли илгъуна адам сайри ва иш бихен или бедибсири… Жагьси гIямруличив виалра ГIямар декIар-декIарти адамтачил къаршивиркули вирусири. Илала бахъал тянишуни бирутири декIар-декIарти мер-мусаличиб хIербирути ва санигIятуначилти.
Диссертация бетерхахъурли гIергъи, ГIямар Ибрагьимбекович МяхIячкъалализи чарухъунсири ва СССР-ла ГIилмула Академияла Дагъистайзибси филиаллизив узес вехIихьибсири. Илини космослизир кадикибти анцIбукьунала черкад хIялумцIлаби дурадуркIуси кьукья акIахъубсири. ГIямарли Дагъиста пачалихъла университетла физика-математический факультетлизир лекциябира дучIутири. Илини акIахъубси гIялимтала кьукьяли СССР-ла гьабкья астрофизикуначил ва обсерваториябала хIянчизартачил бархбасуни кадизахъуртири. Дагъиста жагьти гIялимтала Советлис бекIдеш дирес вехIихьибсири. Ил ФРГ-лизиб дураберкIибси халкьани-ургабси нейтронный астрофизикала хIекьлизибси конференциялизир бутIакьяндеш дируси улкала делегациялизи керхурсири.
— Сен хIела узини физикала шайчибси гIилму декIарбарибсири?
— Ил дебали гIяхIил учIусири ва лерилра предметуни ункъли далутири. Дигахъи хаслира математика ва физика. 1961 ибил, космосла масъулти мягIничертили детаур, ила адам арцурси манзил сабри. Нушала улкализиб гIилмулира мягIничебси мер бурцуси ва ил кьиматлабируси замана сабри. Ил багьанданра бииши, илини физикаличи пикри бяхIчиаибси. Университетлизи ГIямар кархухIели, вецIну авра дус сайри виубси. Ил имтихIяйчи аркьухIели, унзала гьала тIаштани, дурхIя хIу чина аркьусири или,гIелавяхI чарирули уили сай. ИтхIели ил назикси чархла вегI, чIукьаси дурхIя вири. КIинайс сайри ил, 17 дус виубхIели, чIумавиубси, илала ахъдеш 1,85 см. абикибсири. Ил замана нушала дудеш Казахстайзив вирусири, ва илини урши кархули виъниличила балуси ахIенри. Иличила улкализир чумал газетали белкIунхIели, дудешличил варх узусини «хIерагу, хIушала Дагъистайзив 14 дус виубси урши университетлизи керхурли сай» викIули макьалара суратра чедиахъули сай. «Дудеш хIеризурли, ишкIун дила урши сай», — викIули сай.
Хапли ГIямар сагъбарес хIейруси изайзи виркиб. ВахъхIи ургъули хьалли гIяхIдеш хIебиуб ва 1977 ибил дусла январьла 25-личив ил гIямрулизивад арякьун.
— Дила узила дахъал пикруми-кьасани лертири. Хапли илра изай уциб. Операция барили гIергъи, наб гьанбиркур нуша дарх Советский уличилси кьакьакад къунздухъи. Ил нушачивад декIарли, сунела юртлизив хIерирусири. Ну иличи гIяхIладли ракIибсири, ГIямар ну гьунирватес или дуравхъунсири. Ил Германиялизи докладличил конференцияличи живарибсири. Илала халаси иштяхI лебсири, «ну ила аркьяс ва чарулхъас…» викIусири. Илис хIериэс дигулри. Нуша академиялизи дякьунтири ва мухча сасибсири. Илаб кIел (немецунала ва англияла) мезличил белкIи живирулри. Чедиб белкIири — Доктору Далгатову. — Ну рикIулра, хIерагу, ГIямар, ишаб доктор белкIи саби. — Чебииду викIар, — дурала пачалихъуназив ну докторлизи халирули.
ГIямар ТIалхIятов вебкIили гIергъи иличил барх бузутани илала хIянчурбала жуз (сборник) дураибсири. Сунелара пикри лебсири жузи дураэс. Сепайда, нушани балули ахIенра мурт Кьудратла ВегIли сунечи аркурал. ЦацахIели наб гьанбиркули саби, илини гIяхIтигъунти сунечи жявли аркути саби кумеклис или. ГIямар гIямрулизивад жявли арякьун, амма гIелар мурхьти къел датур.
Руслан Ражабов