УркIила жи хIясибли бургъутири…

Дунъяличиб бегIлара халаси сархибдешлизи халбирулра Советский Союзли лебил дунъя чула арилизи буцес кабизурти гъармука-фашистуни тIутIукьякьябарнила анцIбукь. Нушала улкалис итхIели кумекдикIути чумал улка-союзникра лертири. ХIера, дявилати кахти дусми шалгIердухъунхIейчирад ва нушала улкали чедибдеш сархибхIейчирад 80 дус дикили сари. Советский бургъантани арагIебли Европа фашизмализибад азадбатурсири.

Гьарли-марли, нуша россияланти, дагъистанланти диънилис Аллагьлизи шукрухIебарес хIейрар. Нушала улкали душмайс цалра дергълизир хаиндеш, зулмукардеш чедаахъибти ахIен. Илис бикьридеш дирули сари ишгъуна анцIбукьлира — Германия буцибхIели, советский бургъантани даршути халкьлис сегъуналра зарал хIебарили, къаршидеш дарибти зулмукартицун бячIи, шагьар буцибсири.

1941 ибил дусла июньна 22-личиб Германия нушала улкаличи хабарагарли чебухъунсири. Гъармукаби фашистунала улкала вегIбекIунала уряхIти мурадуназибад ца буили саби арагIебли дунъя чула арилизи буцни. Гъармука-фашистуни чула кьасани детерхахъес багьандан бегIлара халаси улкаличибад бехIбихьнира илдала стратегиялашал мягIничебси планна  ца бутIа сабри. Илис гIергъи фашистунала уряхIти хьуланазибад ца сабри Кавказ буцни. Гъармука-фашистунас бегIлара черикIлати ва кьадрилати мер-муса сарри Кавказла ва гьайгьайрагу, Дагъиста. Илдас дигули ахъибсири Дагъистан Республика чус мутIигIбакIахъили, буцили, чула хьулани детерхахъес. СенахIенну фашистунала стратегиялашалти мурадуни Дагъистайчил дархдасунтири. Азербайжайзирти набтла мягIдунти гьаргдируси гьунира Дагъистайзибад аркьусири. Дагъистайзир лерти лерилра давлуми, тIабигIятла сурсатуни чула арилизи дуцес ва илдачил Германияла улка гIеббуцес хьулбикIутири фашист-гъармукаби. Илдала мурадуни дартхIеахъур чIумати, урехиагарти нушала бургъантани, ВатIан балтахъути гIяхIгъубзнани. Нушала улкала бекI И.В.Сталинна бекIдешлиуб лебилра Советский Союзла халкь цабиубли, душмайчи цIакьси бяхъ чегахъибсири ва жихIебарибти «гIяхIли» дарбадягъинбарили, улкализибад дугIаибтири. Гьарли-марли, нушала халкьла цадеш хIебиалри, душмайс къаршидеш дарес цIакьани хIедии. Нушала халаси улкала гьарил шагьарлизибад, шимазибад, хъали-хъайгIибад лебилра мурул адамти ВатIан душмайзи батахъес дурабухъунтири. ВиштIаси, халаси хIеили, мурул адамти, хьунул адамти бархли лебилра улка батахъес дурабухъунтири.

Ахъушала районна ХIерхмахьила биштIаси шилизибадра итхIели ца-кIел бухъна-хъяя ахIенти, цалра кахIели, лебтигъунти жагьилти ЧебяхIси ВатIа дергълизи арбукибтири. Дергълизи арбукибти 76 адамлизибад хъули чарбухъунтири – 27 адам, 49 бургъанни ВатIан багьандан, дявила майдайчир чула гIямру кьурбандарибтири. Чумал хозяйствола биштIаси шилис ил лугIира камси ахIен.

Дагъиста шими-районтазибадти халкьли кьяйдали, нушала шантанира душмайчирад Чедибдеш сархнилизи саби-бегIси пай кабихьибсири. Хьунул адамтани лерилра декIти хIянчи дирутири — хъуми далцутири, делгIутири, хIяйван-къача, адилкьутири… Чула бузерилизибад бакIибси хайри биалли, илдани фронтлизи, нушала бургъанти гIеббуцес бурхьусири.

Дила белкIлизиб ЧебяхIси ВатIа дергълизир бутIакьяндеш дарибти ХIерхмахьила шилизибадти цацабехIти бургъантачила гьанбушес дигулра. Илдазивад гьарил чучила гапла ва черяхIти дугьбачи лайикьвиркули сай, амма гьанна нуша-ургав дергъла цалра ветеран мицIирли кахIелнили гьанбикуназиб лукIесцун саби кавлуси.

ХIябибулла Нугьрадинов 1905-ибил дуслизив ХIерхмахьила шилизив акIубсири. 1942 ибил дуслизив Ахъушала районна военкоматли ХIунтIена ГIярмияла уличил дергълизи вархьибсири. ХI.Н.Нугьрадинов пулеметлизивад иртан сайри ва Ленинградла фронтлизив ургъусири. Ил дебали залумси, урехиагарси, гIяхIгъабза ургъан вирусири. 1943 ибил дуслизив ил вяхъибсири ва сагъвиубли гIергъи сагадан фронтлизи чарухъунсири.

ХIябибулла Нугьрадинов мицIирли левай, Чедибдешла байрамлис школала бучIантачил гьунивиусири, дурхIначилти ихтилатуназиб советский бургъантани ва халкьли дяхIяурти къиян-жапаличила, илдала гъабзадешличила хабурти дурутири. Душма штаб тIутIукьякьябирухIели,цIакьси гьужум дураберкIибсири, амма душмай рота гьалабяхI арбукьяхъес балтули ахIенри. ИлхIели ХIябибулла Нугьрадиновли автоматчикунала кумекличил душмайчи хъусикIули гъамиуб ва черяхIти устадешличил душма дебабарибси дявила точка (дзот) дарбадягъинбариб. БегIла гIергъи ил декIли вяхъибсири ва кьяш агарли хъули чарухъунсири. Чулахъвиъниличи хIерхIеили, ХIябибулла Нугьрадинов хIянчи агарли виаркайибси ахIенри. Илини сунечи хъардикибти хIянчи халаси бажардиличил бекIдирутири. Ил колхозла бригадир виубли, шила сельсоветла председательли узули калунсири.

ВатIа гьалаб сунечи хъарси чебла таманбарнилис ХI.Нугьрадинов хIукуматла шайзивад шабагъатуначи лайикьикибсири. Илис дедибти медальти ва орденти-ургар лер: «ЧебяхIси ВатIа дергъла I-ибил ва II-ибил даражала» орденти, «Жуковла уличилси медаль», декIар-декIарти дусмазир илис Чедибдеш сархнила юбилейла медальти дедибтири — ЧебяхIси ВатIа дергълизиб Чедибдеш сархибхIейчирад 25, 30, 40, 50 дус дикнилис хасдарибти. ВатIа дергъла бутIакьянчи 2002-ибил дуслизив ахиратла хъули арякьунсири.

ВатIан багьандан ургъули калунси гIяхIгъабза сайри БяхIямма ГIямарович МуртазагIялиевра. Ил акIубсири 1921 ибил дуслизив январьла 3-личив. Шилизибси бехIбихьудла школализиб 4-ибил класс таманаили гIергъи Ахъушала районнизибси интернатлизив учIес вехIихьибсири. Илаб 7-ибил класс белчIи, Буйнакъскла педучилищелизи керхурсири. Педучилище таманаили гIергъи БяхIямма ГIямарович шила урга даражала школализив бехIбихьудла классунала мугIяллимли узес вехIихьибсири. 1942 ибил дуслизив БяхIямма ГIямарович сай гIяхIъулали фронтлизи арякьунсири.

Гьала-гьала 6 базцадхIи ил Сухумила чебяхIси даражала дявила цахIнабси командный училищелизив дергъличи хIядурдеш бирути, устадешла дурсрачи вашули калун. Гъармука-фашистунала гIяскурти Кавказличи гъамдиубтири ва БяхIямма ГIямарович ВатIа дазурби ва улкала хъархIерагардеш далтахъули, Кавказла фронтлизив ургъес арякьунсири. Кавказлизир детурхути дявилати анцIбукьуназир бутIакьяндеш дарили гIергъи Б.МуртазагIялиев Украинала 2-ибил фронтлизи шурватурсири. БяхIямма ГIямаровичли дявила дусми адаб-хIяяличил ва урехиагарси ургъан сайливан, гъармукабачи къаршиси дергълизир деркIиб. АхIерси ВатIан балтахъули, ил гъабзадешличил ургъули калун   ва Берлинничи бикайчи ветаибсири. Дрезденна бяхIчибизлизибси фронтлизир дургъути нушала гIяскуртани Нейсе хIеркI ахъибсири ва Форст, Мускау, Вейсвассер шагьурти дуцибтири. Польшала 2-ибил гIярмияла гIяскуртани биалли, Ротенбург шагьар буцибсири. Нушала бургъантани халаси къиян ахъибсири Нейсе хIеркIличибад бетахъбиркухIели, илдала лугIилизив левсири БяхIямма ГIямаровичра. Сунечил бархти бургъантачил варх Б.МуртазагIялиевли Берлиннизи ваибхIели, юго-востокла шайчибси фашистунала кьукья тIутIубарибсири. Нейсе хIеркI ахънилис ва баягъи кьукья агарбарнилис Б.ГI.МуртазагIялиев И.Сталинна шайзивад ХIурматла Грамоталичи лайикьвикибсири. Берлин буцили, дергъ таманбиубхIелира БяхIямма ГIямарович 1946 ибил дусличи бикайчи декIар-декIарти улкназир — Прагализир, Чехословакиялизир мерладиубти гъармука-фашистунала кьукьни дарбадягъиндирули калунсири. 1946 ибил дусла февраль базличив БяхIямма МуртазагIялиев ахIерси ВатIайзи чарухъунсири. ЧебяхIси Чедибдеш гъамбарнилис ва ВатIа гьалар дергълизир диахъубти сархибдешунас БяхIямма ГIямарович ЧебяхIси ВатIа дергъла орденничил, Жуковла уличилси орденничил, Германияличирад чедибдеш сархнила медальтачил шабагъатлаварибсири, бузерила ветеран сайри.

Бурес чебиркур, БяхIямма сунела хъалибарглизив цайли цаси урши сайри, ил багьандан нешлисра дебали ахIерсири. 1944 ибил дуслизив БяхIямма ГIямарович декIли вяхъибсири ва гарчкайубсири (контузия). Ил дуслизиб сай акIубси шилизи, нешличи хIябмузан кагъарра бакIили буилри. Лебтанилра БяхIямма алхунсилизи халварибсири. ИлхIели ахIерси урши алхнила децIли кьакьарарибси неш гьандуцес хIериубли, ахъси шурличирад тIяхIкарухъес гьайриубсири. ИтхIели дубурлантала шимазир чумилра илдигъунти анцIбукь диуб дургар.  Амма БяхIяммала игъбарлис, узидешла хIябрази кайхьибхIели, ил урус медсестрани варгибсири ва верцахъибсири. Илис гIергъира жагьил адам, гIурра кIина вяхъибсири.

Дергъ таманбиубли, шилизи чарухъунхIели, БяхIямма ГIямарович школализив узес даимиуб. Ил сай акIубси шилизив школала директорла, завучла, колхозла председательла къуллукъуни дузахъули калунсири. Илкьяйдали ил  районна цархIилти шимазивра узули калун. Пенсияличи арукьяйчи БяхIямма ГIямарович школализив узиб, илини  дурхIнас дарган мезла ва литературала дурсри кадирхьутири.

БяхIямма ГIямаровичли школала бучIантас патриот бяркъ бедлугнилизира халаси пай кабихьибсири. БучIантачил илини гьаман дергълизир чедаибти къияндешуначила, сунени ахъибси дявила гьуниличила, советский бургъантала игитдешличила хабурти дурули вири. БяхIямма ГIямарович МуртазагIялиев шила халкьла ва бучIантала гьанбикуназив ВатIайс марси гIяхIгъабза, гьарли-марси дубурлан игит сайливан калун. ЧебяхIси ВатIа дергъла ветеран 2007-ибил дусла июльла 3-личив гIямрулизивад шалгIевухъунсири.

Иш дунъяла ванза белкъахъести хIи картIили, бахъал бургъантала, гIядатла халкьла, биштIатала жан кьурбандарили, халаси багьа бедес чебуркъубсири нушала халкьлис Чедибдешла БархIи гъамбарес багьандан. Нушаб ва чеалкIуси наслулис хIули липIла манзиллисалра хъумартес асухIебирар ВатIайс марти гIяхIгъубзнани дунъяличиб даршудеш кабизахъес барибси гъазаличила ва игитунала гьунартачила. ГIяхIгъубзнала асилти ва черяхIти игитдешла баркьудлуми, ВатIан багьандан чула жан кьурбандарибти игитуни, нушала уркIбазиб даимлис минабиубли кавлан…

П.Сулайбанова