тарихла бяхIяникад

Ил Сергокъалала районнизибси даргантала ши саби: бахъ­хIила, бахъли балуси ва гьа­лабла замана дебали халали би­руси. Ашкарси, Къяба-Дар­гала яра ХIурхъила союзла центрли би­русири ХIурехъи. Ил мерлабиубли са­би урхьуличибад 700 метрла ахъси тIа­би­гIятла жагаси ХIурхъила къярд­лизиб. ХIур­хъила шилизивадси маш­гьурси гIя­лим, политикала ва па­чалихъла хIя­ракатчи ХIяжимурад Амировли «Се­верный Кавказла дубур­лантала ур­габ» бикIути сунела гьан­бикуназиб ХIу­ре­хъила шила мер иш­кьяйда баянбариб: «…нушала гьалаб жагаси къярд саби, иларти шурмала музаличиб гьатIира жагаси ва халаси Х… и (Хураки—авт.) ши саби. Аллагьлизи шукру, лебилра дунъя­ли­чиб бегIлара жагаси гIямзи сабри ил наб!
Чула ахъдеш хIясибли тамай цагъунти, амма кабиз хIясибли декIар-декIарти лерилра шалубазирад ахъти дубуртани алавкабуцибси тIинтIси авмузан къярд. Востокла ва западла шайчибад ил алавкабуцили саби дукIути ва гъалагти дубурла сиртанани, илдала чедир лер къяббердниагарти шурми, востокла шай­чиб вацIа саби, западла шайчир —ж­агати шинишдешуни.
Северла-западла шайчирти ХIуре­хъила ван­зурби МулебкIила ванзурбачил дазуличир сари, микIхIентачил — северла-востокла шайчир, мугрантачил — югла шайчир, ХIямрила ва Мурегала ванзурбачир — югла-востокла шай­чир».
ХIурхъантала мер-муса хьулчидан дубурла ва дубуртас гьалабси зонабазир сари. Ила адамти бакIибхIейчибад дебали халаси замана арбякьи саби. 1950 ибил дуслизир ГIяялизимахьилизир VI—Х-ибти даршдусми делкIунси къаркъаличил дарх къаркъала тIалхIяна, урцIри, кулхми, шушкни ва цархIилти секIал яра ваяхI даргиб. ГIяялизимахьилизирад 500 метрла тяйдили Албанияла ва ургабси даршдусла жявси манзилтала дуркьа хIябри даргиб.
Пачалихъла цаибил цалабяхъ сабри Кав­казла Албания, Дагъиста цархIилти халкьани кьяйдали ила каберхуртири хIурхъантира. Тамашалати сари хIур­хъан­тала мез удинталайчи (Албанияла халкь) мешути диъни. Илди халкь Азербайжа Нидж ва Вартажен, Грузияла Октомбери шимазиб леб. Академик А.Чикобавани белкIун: «Удинтала мез гьаб-убла Албанияла гьалабла адамтала калунти мезаназирад цадехI сари». Даргала ва удинтала мезаназир хIячми цагъунти дахъал дугьби лер. Шуибил даршдуслизиб Кавказла Албания Иранничил цалабикиб. Дагъистайзир «пачалихъуни» акIуб: Лакз, Табасаран, Хайдакь, Гумик, Зирихгеран, Дербент ва цархIилти. Ила каберхурсири ХIу­ре­хъила шира, амма баянти агара. Бурни хIясибли, VI-VII-ибти даршдусмазиб гьаннала ХIурехъила шила мер-муса тухумтала дирутири: ДяхIша, МулгIи, Кьукьяра, ШибяхIша, Ураки, ГанзебяхI. IХ-ХI-ибти даршдусмазиб адамти хIербирути илди мерани Шандан бикIуси пачалихъла цалабяхълизи каберхур. ИтхIели шанданланти декIаркабариб ва илдачи хIекь чебихьиб — гIулухъабачи даршал ва Дербентличи гьар дуслизир вецIал азир мудла.
1040 ибил дуслизиб Дербентли Шандайчи къаршиси архIя дураберкIиб ва ил тIутIубариб. Илала гIергъи тухумтала цалабяхъуни акIуб. Илди-ургаб лебри бегIлара халаси ХIурехъила шира. Илкьяйдали акIуб ДяхIша, Кьукьяра, МулгIи, ШибяхIша ва цархIилти. ДяхIша яра КIялгIя бухIнала халаси ва цIакьси бири. Иличил цаладикиб цархIилти цалабяхъунира. Илис имцIаливан сабабли бетаур дурала гъармукабала урехи — монголти-татартала чябхъин ва Тимурла архIя. Илдани, хаслира цаибтани, цалабяхъуни тIутIудариб, гIур илар декIар-декIарти кьукьни акIахъуб. Ва илди кьукьни цаладикили гъармукаби букьес къиянти мераначи арбякьун. Чула хъархIерагардеш калахъес багьандан, халати шими акIахъубтири — Хьарша ва Хъарша. Илди мер-мусаличир мяхI­кам­дешла къалурби — луцри делшун. ГIур ХIурехъила халаси ши акIуб ва ил кIелра шайчибад къалаличил алавбуциб. Лацла бабздеш 1,5 метрла сабри. Шилизи укьес вирусири хасти къапулизивад. Илди ишар авал лерри. Гьарил къапулизив къараул ви­русири, илдас къуббабира дарибтири. Ши-алавра къуббаби дариб. Илаб даим къа­раулбирусири хIила душмантани, илди шуцIалицад бири. Лебилра къараултачи хIеруди бирусири жамигIятли, илдачи къячикес асубируси ахIенри. Хала бяхI­лизибси къуббала къел-хIерзи кали сари, гIурилти дехъубли тIутIукадарили сари.
Ашкарси саби, нушала манзилла цаибти даршдусмазиб Дагъиста диркьала мерличибкад туркла мезла адамти арбукьни ва илар цацадехI кьамани кални: сабирти, булгарти, гунниби, москутуни ва цархIилти. Ил замана мерла адамти Дагъиста дубуртази дураиб. Иличил бархбасунси саби даргантира дубуртази геч­биъни.
ХIурхъантала бурала леб, ил заманализир Дагъиста диркьала ва дубуртас гьаларти ме­раначир даргантала 9 халати ши (шагьурти) дир­ниличила. Илдазибад ца ХIямур-Дарга ХIямри хIеркIла мякьлаб бирусири. Дурала гъармукабани илра тIутIубарниличила халкьли бурули саби. Илаб гIелаб калунти адамтани ХIямри хIеркIла алгъай шайчиб Кичи-ХIямри белшун.
ХIурхъантала мер-мусаличиркад гъар­­­мука­бала дахъал кьукьни ардашути­ри ва даим илдачи къаршили бургъес чев­къусири хIурхъантасра. Ахирагарти дур­гъбани илди бамсахъур ва Жанга би­кIуси мерличи гечбиуб (гьанна илаб Губданила ши саби). КIинайс хIурхъанти Шам-шагьарлизи гечбиуб. Амма хIур­хъантала хала бегIтани илабра паргъатдеш хIебаргиб. Бургъути гIяра­бунани Хай­­дакьличил, Табасаранничил ва цар­хIил­тачил барх Шам-шагьарра зая­ба­риб.
Бурес вирар, чIянкIли ил заманализиб Шам-шагьарлизибад гьатIира гьарахъси дубур­тазибси Къапчикъунази (Сергокъалала районна «ДешлахIяр» арцантала ферма бируси мер) гечбиуб или. Ишабра паргъатхIебариб хIурхъанти ва ГIяякьакьализи арбякьун. Ишар илдала гъятI­диубти юртанала къел-хIерзи лер гьаннара. ГIур илди гьаннала мер-мусаличи гечбиуб, гъам­тала кьукьни мерладиуб, Издаги-ши, Уркакьар ва Ураки мераначи. Илди мераначибад хIурхъанти кIинайс диркьси мерличи, уди шайчи гечбиуб ва Кьукьяра, МулгIи, ДяхIша цалабикиб.
Илгъуна гьуни ахъиб хIурхъантани диркьа­личибад дубуртачи бикайчи. Илди диштIати шимира цазаманализир акIубти ахIен. Гъамтала кьукьни цабехI жявли, итдилти кьанни гечбиуб, илкьяй­дали, цабехIлис гIергъи цархIилтира башули, ши акIахъуб.
Ил шиличила нушани дурути пикруми дархьти диъни кабилзахъули саби ишди гIергъити баянтани. ХIурехъилацун ахIи, даргала цархIилти шимазивра маш­гьурси мерла малла, шаригIятла ус­та Наибла ГъазибяхIяндли 1963 ибил дус­­лизиб ГIябдуллагь Жаммирзаевлизи бу­риб, иличила бурули саби Кьуръа жузала цализиб, ХIурехъила ши 1530 дус биъ­ниличила. ИлхIейчирад гьатIира 46 дус ардякьи сари.
Ашкарбиубли кьяйда, ши бахъхIи биъниличила балахъули саби цархIилти ми­салтанира — хIябранира. Ишарти кьяйда дахъхIи диубти хIябри цалра шила хIедиэс асубирар. ХIурехъила мер-мусаличир 11-дехI хIябри лер. ХIейгеси биалра, иларти цIелдуби, заядиубли, агара, яра шила колхозли дярхъ-гIяя дарес пайдаладарили сари. Ил багьандан чидилти хIябри дахъхIи диубтил ка­­бизахъес къиянни саби. Шилис бедибси уличила декIар-декIарти пикруми ва буралаби лер. Бурни хIясибли, ХIу­­рехъила, Уркарахъла ва ДугIахъарла шимас хьулчи кабихьили саби хIябал узини. «ХIурехъила ва Уркарахъла уми, — белкIун этнограф М.ГIусмановли, — акIубти дургар илдас хьулчи кабихьибти уз­би декIарбиркухIели. ДугIахъар ибси у би­хьибси саби бегIлара гьарахъси мерли­чи минабиъни ва дугIаибси адам виъни багьандан.
ХIурехъила тарих гIяхIил балуси ва Дагъиста история диган А.ГIисаевли пикрибирули сай ХIурехъи ибси девли «ХIеркI ихъан» ибси мягIна иргъахъуси саби или. Ил бархбасунси бургар хIеркI хIехъили хIябал шайчивад шилизи укьес гьуни агниличил.
Сергокъалализив хIерируси филологияла гIилмуртала кандидат К.ХIя­жиевла пикри хIясибли, ХIурехъи ибси бяр­гIибси мер, миълахъ ибси саби. Ам­ма иличи кьабуликес гьамадли ахIен, сенахIенну ХIурехъир миълахъуни агара.
ЦархIил пикри, ХIурехъи бархбалсахъули саби «хIу ва ирхъан» дугьбачил. ХIурхъаннизи хIу чинавадсири или хьарбаадли, «хIуирхъан» сайра или жаваб луга. Амма ил пикриличилра кьабуликес хIейрар. Ил суайс жаваб гес чебиркур археологунани, тарихчибани ва гIилмула цархIилти хIянчизартани.
Профессор М.МяхIяммадовли лу­кIу­ли кьяйда, «ил заманализир даргантала ишди гIергъити ванзурби акIуб: Ахъуша-Дарга, Къяба-Дарга, ХIямур-Дарга, Хайдакь-Дарга, СирхIя». Давлачебтала къар­шидешличи ва дурала гъармукаба­ла урехиличи хIерхIеили, Къяба-Даргала ца­лабяхъла (общинала) союзла бекIли бе­таур ХIурехъила ши. Къяба-Даргази кадерхур Бурдекила, ХIямрила, Мяммаулла, Урханила, Мургукла, Къянаси­рагьила, ЦурагIила, ЦIизгъарила, Бускрила, Вихърила, Меусишала ва дахъал цархIилти шими. Профессор Р.Мя­хIяммадовли белкIун ХIурехъила ши­ла союзлизи 18 ши кадурхутири или. ГI.ТIал­хIятла пикри хIясибли, «союзлизирад дахъал цалабяхъуни (общинаби) де­кIардиркнилис сабабли бетаур дурала гъармукабала ва мерла давлачебтала дургъ­би».

Гьарли-марли ХIурехъила союзлизи кабурхутани къиянти имтихIянти че­касиб. Гьала-гьала гьужумти дариб мон­голти-татартани, кIинайс — Тимурла гIяс­кар­ли.
«Революцияла цIализиб» бикIуси су­нела жузлизир ГI.ТIалхIятли дурути анцI­букьуни ил заманаличил дархдасунти дургар. ХIурехъи бакIибси Тимурла гIяр­­мия гьаннала базар бируси мерличи тIаш­бизур. Ил мерлис хIурхъанти «Тамирла гIяя» бикIар. Гьанна къел-хIерзи дет­кахъили сари, — лукIули сай ГI.ТIал­хIят­­ли, — ил Тимурла кьукья саб­рил, Ширван-шагьла сабрил яра цар­хIил­ти гъар­мукабала сабрил багьес агара, амма бу­рала лебал».
Бурули саби, востоклизирад дакIиб­ти душма халати цIакьани Арзила дубла тIашдизур ва Хъарша адаиб. Амма гъармукаби чедибикес хIе­биуб. Ши батахъес лебилра халкь дурабухъун ва душман гIелавяхI дянгаиб.
ХIурехъила ва Дей­букIла шимазибад гечбиубти адамтани сагати шими делшун, илди 12 лер: ГIяялизимахьи, ГIяймаумахьи, Ванашимахьи, Сугурбашимахьи, Хьар МахIарги ва цархIилти. Илди лерилра ХIурехъила жамигIятлизи кадурхутири, цагъунти гIядатуни дузахъутири.

БяхIяммад ГIялиев,
историяла гIилмуртала доктор, профессор