Ставропольлизи гечбиубтири

Дагъистанланти, хаслира – дарганти, чула ахIерти мер-мусаличил бархбасунти саби. Гьаннара, Дагъиста шагьуртазибцунра ахIи, цархIилти регионтазибра, цацахIели – дурала улкназиб бархли, хIербирути бахъалгъунти бухънабани, саби бебкIили гIергъи, дубуртази, саби акIубти шимази хIярибихьахъес хъарбирули бирар дурхIначива илдала баркьибтачи.

Аммаки адам ца мерличивад итилличи гечиахъес гьуцIвирути сабабтира дирар. Нушанира чебиуливан, гIяхIцад дарганти Дагъиста дураб хIербирули саби. Илдани чула цалабяхъунира алкIахъули дирар. Нушани макьалабала цикллизиб цацадехIти цалабяхъуначила газета бучIантази багьахъес кьасбарилра. БегI гьалабси яргализиб бурехIе Ставропольла цалабяхъличила. СССР-ла ва РФ-ла халкьла переписуни хIясибли, 1960 ибил дусличибад гьаннала заманаличи бикайчи Ставропольелизиб хIербирути бахъалгъунти дагъистанланти дарганти сабли уббухъун.  2010-ибил дусла халкьла перепись хIясибли (коронавирусла чейхъуси изала тIинтIбиубси замана дураберкIибси 2020-ибил дусла перепись халхIебарили), ил крайлизиб хIербирути адамтазивад гьарил вецIъибил дарган сайри. Гьанна, баягъи ил переписьла баянти хIясибли, регионнизир хIердирути миллатунала хIябъибил бутIа бурцули саби даргантани.

Дарганти-ургаб цархIилти мер-мусаличи гечбирнила тяхIяр тIинтIбиубли биалра, ил, имцIатигъунти аги-кьяйдализиб хIянчи барес дура арбашниличил бархбасунсири. Дарганти гечбирескабииб Астраханьна областьла, Калмыкияла ва Ставропольла крайтала шимази. Илди гечбирнила сабаб баягъи илди регионтазиб диъла-балала продуктуни сархес багьандан, маза адилкьнила кьяли бузахъни.

Маза адилкьнилис хасдарибти мер-муса дегътири, илаб камти адамти хIербирулри, бузерила шуртIри къиянтири.

Чедиб гьанбушибси бузерила кьяли гьалабяхI арбукес багьандан Ставропольелизир мер-муса шинни иркнила, буругъуни адилтIни, маза-масла чялурби (кошары) тIашдалтнила хIянчи дурадеркIибтири. ТIабигIятла вайти ва бузерила къиянти шуртIри багьандан, илди чялурбазиб бузес дигути адамтала лугIи камсири, хIянчизарти биули ахIенри. Ил шайчиб халаси кумек бетаур хозяйство бузахъес балути ва бузерила зяхIматчибили сабти дарганти.

Ставропольла крайлизи дарганти гечбирес бехIбихьибтири, чедибра буриливан, 1960 ибил дусличибад. ГIядатлибиубливан, жагьилти хъалибаргуни гечдирутири. Илди фермабачиб 5-6 хъалибарг хIясибли хIербирутири. Фермаби шимала дурар диъни багьандан, хIербирути хIянчизарти илаб прописатьбирути ахIенри. Хъали адамти хIербиахъес хасбарибси биъниличибли домовая книга ибхьусири. Мерличиб прописка хIебарнила сабабли маза-масла чялурбазиб дурхIнас багьудлуми касахъес имканти агартири. Аги-кьяйда ишдигъунтири: школала дусмачи абаибти дурхIни бучIахъес Дагъистайзи бурхьутири, гIядатли биубливан, гъамтачи шимази, хасти интернатуни халхIедарили. Школа таманбарили гIергъи, дурхIни бегIтачи чарбулхъутири ва яра чялурбазиб, яра гъамти шимазиб цархIилти хIянчурбачиб бузутири.

СССР бехъубли гIергъи, колхозла кабизра пашкабехъуб. Чялурбала хIянчизартани, колхозунала цархIилти члентани кьяйдали, колхозла лебдеш буртIухIели, ванзурбала паяни кайсутири. Чула лерти паяначи, маза адилкьнила хIянчиличил тянишли ахIенти колхозла цархIилти хIянчизартазирад асибти паянира имцIадарили, гьалаб хIянчизартили сабти фермабала вегIбекIуни бетаур. Бахъалгъунтани гъамти шимазир чус юртани асиб, шимазирад гьарахъли ахIенти фермабала бегIтани биалли, чус иларти мер-мусаличир юртани тIашдатур. Иличибли «школабала гечбирни» тIашаэс имканбакIиб, дурхIни Ставропольла школабази башескабииб. Замана аркьукад дарганти чялурбазибад шимази, махьурбази, диштIати ва халати шагьуртази мерлабирескабииб, декIар-декIарти хIянчурбира дузахъули, хаслира бизнесла кьялилизирти.

Руслан МяхIяммадов