Ишди бурхIназиб «Дагестанская правда» газетализиб «ЧIумаси Мутай» («Железный Мутай») бикIуси макьала белчIунра. Нуни сегъунтилра дугьбачил бурес хIейрус секьяйда разибарибал ил макьалали дила уркIи. Газетала бяхIлизив мицIирсиван чеваира макьалала игит Чумлила шилизивадси Абузала Мутай. Суратлизив ил, нуни валуси Мутайван ахIи, циила жагьилсиван сайри: сурат арбякьунси даршдусла 50-60 — ибти дусмазиб касибси бурги.
Макьала Мутайла рузи ГIяйшатла рурсила рурси Хасайбат Меджидовани белкIунси саби. Лер «Дагестанская правда» газетализир корреспондентли рузули Хасайбат бикIуси пагьмучерси чумлан рурси. Илала неш, Мутайла рузила рурси Мисей ГIябдусаламовара лукIуси адам сари: илини чумал назмуртала жуз дураили сари.
Халати устадешличил ва дигиличил лукIули сари Хасайбатли сунела хала нешла узила дявила гьуниличила. Хасайбатли бурни хIясибли, тамашала кьисматла вегI адам уилри Мутай Абузаев. Тамай 18 дусалра хIейубси, ил, вецIну цара сунела зиланти-чумлантачил варх дергълизи арякьунсири. 1942 ибил дусла март базличиб илала бегIтачи чула урши дергълизив алхниличила буруси кагъар бакIиб. Амма Мутайла неш Зиният кагъарлизир дурутачи рирххIеур ва сунела урши хъули чарулхъниличи умут бетхIехъахъиб. Гьардизур илала пикруми: 1946 ибил дусла июль базличив михъирличир ордентачил ва медальтачил урши хъули чарухъун.
Хасайбат сунела хала нешла узис «Железный Мутай» рикIули сари. Нуни валуси Мутай Абузаевра гьарли-марли шанданван чIумаси уркIила вегI адам вирусири. Сунела бегIтала гIяхIял чумлан Абузала урши Мутайличила пахруличил хабурти дурутири ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчи гIяпабаркь дила дудешлира.
1.Дила бегIтала гIяхIли
Дила дудеш дибгашан ГIяммала Ражабла бахъал гIяхIли бирутири. ЦархIилти хъархIерагардешличи гьуцIти Дагъиста дубурлантиван азадти бегIтала (уздентала) хъалибарглизив акIубси цайли цаси урши вирусири ил. ВиштIали левалли, чула вегIдешла мазаличил дуки вашуси илини, жагьти гIямруличивад вехIихьили ухънаваайчи, колхозла мазала дурзамти дубуртачира диркьаличира дикутири. ДуцIрумла замана Дахадаевла районна Кировла уличилси колхозла маза Агъулла, Рутулла, Кулила ва Курахла районтала дубуртачи, янила замана Кочубей- алавти Къараногъайла дянг авлахъуначи ва Къаякентла районнизирти хъарахъунази дикутири. Лерилра илди мер-мусаличиб дила дудешла гIяхIли бирутири. Илдала чеди дявтазив алхунси сунела узикьар ПаччяхIла Мусала гIяхIлира илини сунела гIяхIли бетаахъур. Гьайгьайрагу, сай илдачиван, сунечи илдира гIяхIладли башутири. Наб гьанбиркур: дудеш хъулив агархIелира нушачиб гIяхIли камхIебири. 1998 ибил дуслизив 92 дусла гIямруличив дудеш итил дунъяличи арякьун. Итала гIергъира чумал дус илала гIяхIли шилизив хIерируси набчи башутири.
Дила дудешли, сунела нешла мезван, дали къумукъла, булегунала, лезгибала, агъуллантала, рутIуллантала мезани. Иргъули вири илини табасарантла мезра.
Къаякентла районнизиб, Буршлила хIябалра шилизибра, Хайдакьла районнизиб Янгъикентлизибра, ХIулрибра ва Чумлибра, илала бахъал гIяхIли бири.
Мутукла Абуза дила бегIтала Хайдакьла районна Чумлила шилизивадси бегIлара гъамси гIяхIял сайри. Илала хъалибарг нушачи ва нуша илдачи пашмандешла ва разидешла лерилра анцIбукьуначи дашутири. Дашули дирехIери иткъира, шадибгьуни барес.
Наб нуйчивра 20 дусличивра имцIа халаси Мутай Мутукович Чумлила шилизив лерилра жавабкардеш дихути ахъти къуллукъуначив узули гьаниркур, колхозла ва шила Советла председательли, парткомла секретарьли, колхозла шила хозяйствола отделениела начальникли. Наб ил гьаниркур Чумлила колхозла мура дердахъес нушала шилизибад кумеклис жагьилти адамти букес вашулира. Гьар Дибгаша вакIибхIели, ил нушачи хьуравирусири.
Дебали гъамти гIяхIялдеш дирутири чумлантала ва дибгашантала. Бурули бирар, Дибгашила ургубализирти дугIла хъярбала галгубачи Чумлила унхъразир дашути цIуба хъярби чедиахъес, нушала колхозла председательли вируси ГIямарла Якьупли Чумлибад Дибгаша адамти бикутири бикIули. ЧебяхIси ВатIа дергълис гIергъити гушти дусмазиб унра Кьялкнила шила председательли узуси Якьупла виштIал узи Къилжан ХIясай колхозла арши диршес кумекбарахъес Чумлибад аршикьянабира бикутири, бикIар. ЦIурцIачирти (Кьялкнила ургубализибси белгIуси ванза) аршила маргьличиб Чумлила чехьерибани илис ишди удирти дугьбала тикрарличилси далай бучIули бири бикIулира нуни бакьибси саби:
«Устул мургьила райком,
Кьалам мургье исполком,
Лилайра Къилжан ХIясан –
Кьялкнила пирсидатиль».
ХIера, ихдигъунти чIумати гIяхIялдеш дирутири нушала ургар.
2.Абузала анхъла хъярби
Мутайла дудеш АбузакIун дила хала дудешхъа, бикIуливан, минала гIяхIял вирусири. Нуни балули, ил дахъал дусми Чумлила колхозла анхъчи вирусири. Илала анхълизир имцIаливан дашутири цIуба хъярби, шинчча хъярби, кIурухьни ва чаттикни. Нуни гIячихъли бурес хIейрус, амма Чумлила колхозла анхълизир далуйтазиб гьанбуршуси багъла хъярла галгубира диэс гIягIнили сари. «Хайдакьла хан унхъразиб ляжи хIунтIен багъла хъяр» бикIутири илис далайчиби.
КIурухьнира чаттикнира дяргIибти шинничил дархли кIарализи кадирхьути сари. Шиннизи кадирхьули дирар Санчила унхъразир дашути вякьярай хъярбира. Илди Чумлила унхъразир дирутил нуни бурес хIейрус. Шиннизи кадирхьути хъярби сулевкантани дарибти гарала кIарабазир (гIянжилизирад дарибти халати тIалхIяна) дихIути сари. Заманала бухъяндешли илди илар кIантIидирути ва бизидирути сари. Илди хъярбала ца хасдешра леб: шиннизи гIелахIедикибти кIарала хъярби цIудардирули ва заядирули дирар. Хъярбиванра ахIи бизити дирар кIарализирти хъярбала шин.
Илдигъунти хъярбала галгуби хайдакьантала ва муирала шими-алавти вацIурбазир дашути сари. Гьар дус илди дукули бурсикайибси адам, мурталра илдачи хьуликIули вирар. Нуни дурути дацIти гъайли хIедиахъес багьандан, ца илдачил бархбасунси анцIбукьра гьанбуршис.
3.ЗягIипси Абузас хъярби дармандиуб
Абузани чула анхълизибси кIарализи кадирхьути хъярбала ца галга дила бегIтас или бихIусири. Гьар дус гIебшни дила дудешли Чумлирад кIидехI халати хунжи дицIибти ил галгала хъярби урчиличир хъули дихутири. Дила хала нешли илди дубурла дяргIибти шинничил Сулевкентлизибад хибси дебали халаси кIарализи кадирхьутири ва илала гъярцIа хъар, кIарализи гьава хIебашахъес багьандан, гъалагси гIенали кIапIбарили, гIянжили иркусири. Ил тяхIярли хъярби гIяхIцад замана дихIес вирутири.
Абузала рурси ГIяйшатли кIурухьначил бархбасунси иш удибси хабарра бурули рири:
— Гьачам гьала хIеблизив дила дудеш декIли зягIипикиб. Нушани Мажалислизибад тухтурти иличи хIеръахъес жибарира. Илдани ил районна больницализи каркьес кьасбарибгу, амма дудеш больницализи кайхьес разихIейкиб. «Ну ухънаваилра, — викIар дудеш, — гьарахъси архIяличи арукьес заманара баили саби. Арукаба ну лерилра гIямру нуни къараулбируси анхълизи. Ну итав, дила къушлизив, нуцун ватни тилади саби». Сунела тилади хIясибли, дила дудеш анхълизибси сунела къушлизи арукибсири.
ИлхIели бара вавалидирхъес дехIдихьилри анхълизирти цIедешла галгуби. ВацIала арцанти галгубачир чус пукьни лушули дархилри. Сай гьалжанала анхълизив ургус или гьанбикили бурги дила зягIипси дудешлис.
Нуша дурхIнани илис яргали беркеси бихусири. КIел жумягI дикили гIергъи, ну дудешли нушани дихути хурегуни хIедукниличи шакрикира ва иличила нешлизи бурира…
«Дудешлис кIарала хъярбала шин дигули сай, дила рурси, — рикIар ил. – ХIеблизир нуни илди чинар дургутив? КIарала хъярби январьличирал дерки тамандарили диалли». Биалра, белики даргес риасли ибси пикриличил ца-хIябал бархIила духIнар нешли Чумлила, ХIулрила, Маллакентла ва Янгъикентла шими къяйцIдариб, амма чинаралра кIарала хъярби даргес хIериуб.
ГьатIира декIли зягIипикибси дила дудеш анхълизивад хъули урсавкира. Ил ухьалавад алзес хIейраниуб. Се бирусив балуси чилра аги.
Ца сут бархIи ну, 12 дус риубси рурси, дудешли, лишанбарили, сунечи жирарира ва викIар: «Гьанбиркуру хIед, ГIяйшат, кIел дус гьалар нуни хIу Дибгашибти дила гIяхIлачи рукили?» «Биркур, дудеш, — рикIулра ну. – ИкIдала дила зилан ПатIима бикIуси рурсира лерси сари». «ИшбархIи хIерейс, дурсрас гIергъи, дила рурси, риштIал рузира хIура, Шагьла лагкад (лебси саби Чумлила шила чедиб вацIализиб Надир-шагьла гIяскуртани барибси гьуни) дикили, гьайдиая ВацIа бехIличи, икIарад уряхIяхъая Кумли-къадани ва хIеркIла дубкад лаг датдихьая Дибгаши. ХIед гьанриркур рургар ит хIу рикIуси рурсила хала неш КIигьили. ИкIдала хъулиб бируси саби гьар дус нушала анхъла хъярбани бирцIуси халаси кIара. Дебали духуси хьунул адам сари ГIяммала КIигьили. Илини, рахли чараагарли гIягIнидикалли или, ца-чумал кIарала хъярбани дицIибти шишала банка ванзализибси курлизи дигIяндирути сари».
Нуша кIелра рузи дуги беркIес гIяхIлачир калунра. Савли КIигьилини дила бабза кIанализи (балтав) хъярбани дицIибти кIел хIяб-хIябал литрла банка дергур ва ил дила къакъличи бигьун. ИтхIели ну, банкаби дячесгу рикIули урухкIули, хъули раайчи бамсриахъес кариибси ахIенри (Чумлибад Дибгаши башуси гьунила бухъяндеш верхIел-гехIел километр бургар).
Гьала хIебла берхIи тамай ванабикIес биайчи, нуни кIелра банка хъули даахъира. Дила дудешли, хъар гьаргбарили, ца банка мухIлиличи чебуциб ва илизирти шин гьачамли тамандариб. Илис гIергъи мурхьси гьигьра бушиб ва ца-хIябал хъярра деркун. ГIеларти хъярби нуша диштIатани деркунтири.
Илала гIергъира дила дудеш Абуза гIяхIцад дусми Чумлила хъярбала анхълис къараулдеш дирули калун. Ит дус илини хIела бегIтала хъярбала галга, Мурад, цархIилтичиб гьалаб кьицIдарили имцIати кьялубира сабира, цIикуриван кабатурсири. «Иш галга саби наб гIямрулизиб бегIлара гIягIнибикибси», — викIусири ил.
Иличибли ГIяйшатли сунела бурусира таманбариб. Ириъ Абузала ГIяйшат итил дунъяличи аррякьун. Рахъ пергер адам ририну, Аллагьли бунагь-хатIа урдуцаб сунела, гьалжанализи хьурарараб сари. Чус дигуливан гIямру дуркIули калаб Абузала агьлура.
ХIяжимурад Ражабов