КIел районна жагьилти къелгIеб­би­ку­с­и

ВатIан балтахъути гIяхI­гъубзни лебал­цадхIи иш дунъяра вавалибирхъур ва гьалабяхI башар. Чидил-дигара улкала чедибдеш ва сархибдеш илала гIярмияла дявиласи хIя­дур­деш ахъси даражаличиб биъ­ни­лизиб саби. ИлхIелицун бирар улкали сунела паргъат­деш буэс алавбухъунти душ­ман­тас чIумаси бяхъ чегахъес.
Иш­бар­хIи жагьилтас патрио­тиз­ма­ла­­шалси бяркъ бедлугуси ва Ва­­тIайчи диги адилкьуси дя­­ви­­ласи уп­равлениела мер­ли­чибси орган са­би дявила ко­мис­сариат. Чеабиуси нас­­лу­лис патриотизмалашалси бяркъ бед­­лугнилизиб дя­ви­ла­ти комис­са­ри­а­тунала кьад­ри мекелли халаси са­би. Рос­сия­лизир дявилати комис­са­­риатуни да­кIу­дулхъес дехI­ди­хьи­б­тири 20-ибил дарш­дус­лизир, 1919 ибил дусла ап­рельла 8-личир цаибти воен­­коматуни акIахъубхIели. Ил­да­чиб чебсири Совет хIуку­мат­­лис къул­лукъличи ка­би­зурси гIярмия бучес ва ул­кала оборона бихIес, ил чIу­ма­барес. Дявилати комис­са­риатунани ит­хIелира Ва­тIан батахъес фронт­лизи бур­­­­гъанти бурхьутири. Ил­да­­чи хъарси хIянчи сабри жагьилти дя­вилизиб къул­­­лукъ­бирнила хас­дешуначи бур­­си­­барни, гIяр­миялизиб къул­лукъ­­барахъес жи­бирни. Се барс­биуб­ли иш­бар­­хIила дя­­ви­лати ко­мис­са­ри­­атунала бу­­зе­­рилизиб? Иш­хIелла ман­зиллизирра илдала мура­ду­ни ва бяхIчибизуни ца­гъун­ти сари, амма гьан­нала воен­коматунала хIян­чи­зар­та­ни Россиялизир кади­кибти дя­вилати лерилра анцI­бу­кьу­нала хIянчизарти чула хIе­ру­­дилиу касес, гьалабла бур­гъанти социальный бяхI­чи­биз­ла кумекличил гIеб­бур­цес ва жагьил­ти пат­рио­тиз­мала шай­чиб­си бяркъличил бегI­ба­рес чеб­­си саби.
ИмцIаливан жамигIятла бухI­­наб дя­вила къуллукъбирнила хIяра­кат­личила гIяхIси пик­ри акIахъни военкоматуна­ла хIянчизартани чула бузериличи чекабизурли, хъарбаркьуни детурхахънилизибад дигахъуси саби. Военкоматунала хIянчизартани ил шайчиб жамигIятлис ва улкалис дебали кьадричебси ва манпагIятси хIянчи бирули саби.
Улкалис марти, чучи хъарси хIянчи чекабизурли бирутазивад ца сай ДР-ла Сергокъалала ва Ахъушала районтала дявиласи комиссар Шамил МяхIям­мадович Чупалаевра. Илини гьанна 4-эсил дус (2021 ибил дусличивад гьанналичи бикайчи) улкалис марси гъабза сайливан, кIелра районна жагьилти гIярмиялизи жибирнила, хIядурбирнила бузери къелгIеббикули сай.
Ш.Чупалаев виш­тIа­хIей­­­чи­вадал бажардичевси, су­нела гьарил баркьудиличи чекайзурси урши вирусири. Сергокъалала шила урга даражала школа илини арцла медальличил таманбариб. Илис гIергъи жагьил урши ДГУ-ла физикала факультетлизи керхурсири. Сархибдешличил илабси белчIуди хъа­раахъурли, инженер-элект­ро­никла санигIятличил вегIиуб­сири.
Ш.Чупалаевла ВатIайс багъишлабарибси, дявиласи къуллукъличибси бузери 1998 ибил дусла сентябрьличибад бехIбихьибсири. ИлхIейчибад илини 2009-ибил дусличи бикайчи вягIда хIясибли Россияла ФСБ-ла урехи хIебирахънила шайчирти органтазиб (ДР-ла шайчибси РФ-ла УФСБ-ла органти) къуллукъбирули калун. 2012 ибил дусла июнь базличивад Сергокъалала ва Ахъушала районтала дявила комиссариатла (дявила къуллукъличи жибарибти хIисаблизи кайсуси, хIядурбируси, иргъахънила хIян­чи дурабуркIуси…) отделениела на­чальникла къуллукъличив узу­ли калун.
БусягIятла заманара илини халкь-ургаб иргъахънила хIянчи дурабуркIули вирар, се­на­хIенну бахъли иргъули ахIен гIярмиялизи дявиласи къул­лукъбарахъес живарибси жагьил адам дявилизи вархьес багьандан аркуси хIейъ­ни­ли­чила. Дявила къуллукъбирниличил дархдасунти лерилра масъулти бекIдирули сай баягъи кIелра районна дявиласи комиссарли.
Сунени бузахъуси къуллукъла бекI­ли­биубси чебла сабливан, Шамил Мя­хIям­мадович ВатIан балтахъантачил гьар бархIи къаршииркули вирар. Илала хIулбала гьалаб халабиули саби жагьилси наслу викIалра, хатIа бет­хIерар. БегI гьалаб илди военкомат­лизи абацIибхIелира гIур дявиласи хIи­саб­лизи касили, гIяр­миялизиб къуллукъбарили чарбухъунхIелира дебали ха­ласи декIардеш чебаэс вирар. ГIярмиялизи жибарибти гIулухъа дурхIни ВатIайс къуллукъбарили хъули лябкьухIели, гIямрула дебш касибти гъубзни бетаурли чарбулхъули саби. БегI гьалар илди дарсдешуни дявилати комиссартани сари хIясибдирутира, сенахIенну гьарилличила кьакьабикIути саби илди ва чула хIерудилиубти гIярмицунас кумекбарес хIяжатбикалли, чузибад лябкьусигъуна бирути саби. Илдигъунтазивад ца сай Шамил МяхIяммадовичра. Гьар дус илини кIелра районнизир дявиласи къуллукъличил дархдасунти лерилра далдуцуни чедетаахъили дурадуркIули вирар ва сархибдешличил сунечи хъарти хъарбаркьуни тамандирули сай. Ил шайчирти устадеш ва багьудлуми лернилис бикьридеш дирули сари гIяр­миялизи жагьилти жибирнила кампа­ния бехIбихьибхIели, Шамил Чупалаев­ли гIярмицунала гIягIниси кьадар аби­ка­хъес ва сунечи хъарси хъарбаркь та­ман­барес багьандан дурабуркIуси сабухъчебси бузерили. 2025 ибил дусла хIеблизиб Ахъушала ва Сергокъалала районтала дявиласи военкоматли 90-йчиб­ра имцIали жагьил адам гIяр­мия­лизи, дявила къуллукъличи жибарес гIягIнити саби. Бу­ралли, Шамил Чупалаевли жагьилти гIярмиялизи жибирнила ва хIядурбирнила шайчиб ду­ра­буркIуси бузери хIясибли, гьар дус черяхIти хIясилти чедиахъули вирар. Дявила комиссарла бузерила асарчебдеш гьарг­бирули саби мурталра ил халкь­личил варх цавалги узнили.
Шамил МяхIяммадовичла гъай хIя­сиб­ли, нушала улкала «Дявиласи чеблаличила ва дявиласи къуллукъ­личила» бикIуси Закон хIясибли, арагIебли Россиялизиб ва республикализиб жагьилти гIярмиялизи дявиласи къуллукъличи жибирнила хIебла хIяракат апрельла 1-личибад бехIбихьили, июльла 15-личи бикайчи бухъянбилтIуси саби. ГIярмиялизи жибирути саби 18 дусличибад 30 дусличи бикайчити гIямрула жагьилти. Повестка бакIибхIели, жагьил адам призывла комиссияла заседаниеличи вакIес гIягIниси сай. Медициналашалси ахтарди дураберкIибхIели, комиссияли белгибиру илис се барес гIягIнилил: гIярмиялизи вархьес, живарни гIелайзи арбухес, яра бекI­лил къадагъабарес. Сабаб агаркъи гIяр­мия­лизивад гIелумилзес асубируси ахIен, эгер жагьил адам зягIипли виалли, яра цархIил сабабличил ила укьес хIейрули виалли, илала арадешла аги белгибируси медициналашалси справка касес чебиркур.
ГIярмиялизиб дявиласи къуллукъбирнила замана ца дусла бухIнаб бетурхуси са­би, къалабаси тяхIярли къуллукъ­бирни биалли — 3-5 базли дура­бур­кIуси саби.
Дявиласи къуллукъличир гIяхIти хIясилти чедаахънилис ва сабухъчевли узнилис Ш.М.Чупалаев хIукуматла шайзивад чуйнара-сера ХIурматла Грамотабачи ва Баркаллала кагъуртачи лайикьикиб. Ил Северный Кавказлизир детерхурти дявила анцIбукьунала ветеран сай, КТО-ла (терроризмаличи къаршити далдуцуни) далдуцуни дура­дур­кIу­хIелира игитдешла баркьудлумачил декIарухъунсири.
Илала пергерси, уркIи аргъибси хъалибарг леб. Шамил МяхIям­ма­до­вич­ла халалгъуна урши МяхIям­мад­ли Россияла ФСБ-ла органтазиб къуллукъбирули сай, виштIалгъуна ХIябибли – РФ-ла ФСБ-ла Дазу балтахъантала гIяскуртазиб дявиласи къуллукъ дура­бур­кIули сай. Илдира чула дудешван, гьарли-марти гIяхI­гъубзни кьяйдали, Ва­тIайс марси къуллукъличиб бузули саби.
Шамил Чупалаев­гъунти гIяхI­гъубзни мурталра ВатIайс дебали хIяжатти саби, хаслира ишхIели, нушала улкалис гьамадли ахIенси агилизиб. Жа­мигIятла бухIнабра ВатIайс марти, илдигъунти гIяхIгъубзни бахъбикIаб. ИлхIели дунъяличир даршудеш, эркиндеш ва балгунси аги минадирар. Ш.Чу­палаевлис ва илала гъамтас къаркъагъуна арадеш, къулайдеш, талихIчерти ва далгунти гIямру дулгулра.

П.Сулайбанова