ГIяламатла жагадеш алкIахъули

МуртазагIяли Хулаттаевич Рабадановли Северный Кавказла регионнизиб бегIлара халаси, чебяхIси даражала багьуди бедлугуси, классикала журала, Дагъиста пачалихъла университетлис, гьанна 15 дус бекIдеш дирули сай.

МуртазагIяли Рабаданов 1962 ибил дуслизив Хасавюртла районна Сулеркала шилизив акIубси сай. Илала хала бегIтала минала мер-муса Кубачила шила удибси хIеркIла къадалар, берхъибси вацIала дайлизир, Сулеркала шилизир дирутири. Сулеркала жамигIят 1944 ибил дуслизиб, хIукуматла хIукмуличил, Чечентала мер-мусаличи гечбарибтири. 1957 ибил дуслизиб, чеченти чула ВатIайзи чарбухъунхIели, Сулеркала шанти, гьанна саби хIербирути мер-мусаличи, сагали гечбиахъубтири.

МуртазагIяли Хулаттаевичли сунела гIямрула жи сабливан халкьла бурала гьанбуршули сай: «ХIулби урухкIули сари, някъбани бирули саби». Ил халкьла чеббикIибси бурала биэс гIягIнили саби, сенахIенну илдала някъбала бузерили, лерилра алавчарти шими-махьурбала халкь, хъали-цIализир чараагарли хIяжатдиркути, къаркъала (гарала) тIалхIяналичил даршдусмазиб гIеббурцутири. Иличибли багьесли саби, сецад бузери дигути адамтала наслуличивад акIубсил МуртазагIяли Хулаттаевич.

МуртазагIяли Рабаданов авал узи, хIябал рузи лебси, берхъибси хъалибарглизив халаваиб. Илдигъунти хъалибаргуназиб дурхIни биштIахIейчибад бузериличи дигичебтили халабиути саби. Биографияличил тянишриубхIели аргъира, секьяйда сабухъчебли пайдалабирулил илини сунела гIямрула манзил.

1985 ибил дуслизиб ДГУ-ла физикала факультет ахъти кьиматуначил таманбирули сай ва ил дуслизив аспирантурализи учIес керхурли сай.

1989 ибил дуслизиб СССР-ла гIилмуртала академияла аспирантура белчIи, физикала-математикала гIилмуртала кандидатла диссертация бетерхахъурли сай.

1989-1993-ибти дусмазив РАН-ла Дагъистайзибси филиаллизив гIилмула хIянчизарли узули сай.

1993-1998-ибти дусмазив ДГУ-ла физикала-химияла кафедрализив доцент ветарули сай.

2000-ибил дуслизив РАН-ла рентгеноструктурный ахтардила лабораториялизив халалгъуна гIилмула хIянчизар ветаурли, 2003-ибил дуслизив биалли, баягъи ил лабораториялис гьуни чебиахъули сай.

2004-ибил дуслизиб физикала-математикала гIилмуртала докторла диссертация бетерхахъурли сай. ИлхIели МуртазагIяли Хулаттаевич 42 дус сайри виубси.

2004-2007-ибти дусмазив МГПУ-ла цахIнабси (общая) химияла кафедрала профессор ветарули сай.

2006-2007-ибти дусмазив, лебилра Россияла чеббикIибти гIялимтала конкурсличив, МуртазагIяли Хулаттаевич Рабаданов чедиикибсилизи халварибсири.

2007-ибил дусла декабрьличир МуртазагIяли Рабадановличи Дагъиста пачалихъла университетла ректорла къуллукъуни хъардариб. 2008-ибил дусла мартла 6-личив ДГУ-ла хIянчизартала цахIнабси собраниеличив ректорла къуллукъличи викIиб.

Цаибси бархIиличивад вехIихьили, МуртазагIяли Хулаттаевич узусила гIерхIедирули, гьарил секIайчи чевитиули узулри. Жигарчебси бузериличи жибариб преподавательтала, профессортала коллектив. Студентунала багьудлуми электронный тяхIярли кьиматладарахъес имканти акIахъуб.

Рушбатчидеш камдирахъути дахъал далдуцуни дузескаиб. Чузирад гьарли-марти багьудлуми тIалабдирухIели, арцлис кьиматуни кадатахъес бетхIерухIели, студентуни жигарчебли белчIудилизи ахъиб.

ДГУ-лизирти гIяхIла шайчирти дарсдешуначила хабурти, илаб бучIути студентунани, Дагъиста лерилра шими-шагьуртази, чула бегIтачи диахъулри. Илдигъунти сархибдешуначил, МуртазагIяли Хулаттаевичли Дагъиста халкьла ургаб хIурматра баркаллара сархиб.

Хала бегIтала минала ванзаличив, Дахадаевла районнизив, «Цаси Россия» партияла шайзивад, 2011 ибил дусла мартличив, Дагъиста Халкьла Собраниела депутатли викIиб. Халкьла Собраниелизибти депутатунани МуртазагIяли Хулаттаевич гIилмула ва багьудила комитетла кьукьялизи викIиб.

2011 ибил дусла майличив Дагъиста интеллигенцияла Конгрессла председательла къуллукъличи, сагали викIиб. Илав гъайулхъули, МуртазагIяли Хулаттаевичли интеллигенцияла гьала тIашдатурти бекIлидиубти масъулти белгидариб. Илини, регионнизиб жамигIятла политикализиб паргъатдеш биахъести, дахъал миллатунала культура, гIилму, багьуди, халкьла арадеш бихIни гьаладяхI ардукести далдуцунала программа кьабулбарес хIяжатли биъниличила бурибсири.

2012 ибил дусла декабрьличив МуртазагIяли Рабаданов сагали Дагъиста пачалихъла университетла ректорла къуллукъличи викIиб.

Гьанбушес чебиркур, М.Рабадановли МяхIячкъалалис бекIдеш дарниличилара. ИтхIелила Дагъистан Республикала БекI Р.ГIябдулатIиповли, 2013 ибил дусла июньничиб, шагьарлис бекIдеш дарахъес иличи хъарбарибсири. 2014 ибил дусла апрельличив, сай гIяхIъулали, гIярза белкIи, шагьарла бекIла къуллукъличивад М.Рабаданов арякьун ва лерилра сунела цIакьани ДГУ гьалабяхI арбукниличи дяхIчиаиб.

Илди дусмала ургав МуртазагIяли Хулаттаевич секьяйда узули калунал бусягIят университетлизир лерти тяхIяр-кьяйдали бурули саби.

ДГУ-лизирти аги-кьяйда бусягIятла замана ахъси кьиматличи лайикьли сари. Студентунас багьуди бедлугули 18 факультет, 2 институт, 9 филиал, 86 кафедра, 2 музей — биологияла ва тарихла, 2500000 том жузала сунезир лерси библиотека, биологияла станция ва планетарий дузули сари.

Лерилра илди, ва гIуррара дахъал секIал, электронный сягIятван дархьли дузахъули сай, 305 гIилмула хIянчи делкIунси ва дуракаибси, Евразияла улкнала университетунала Ассоциацияла член, Каспи урхьу-алавти улкнала университетунала Ассоциацияла Президент, кристаллографияла гIилмула миллатла комитетла президиумла член, гIилмуртала доктор, профессор, ДР-ла гIилмула урибси хIяракатчи, Россияла ВПО-ла хIурматла хIянчизар, ДР-ла Халкьла Собраниела депутат, ДР-ла интеллигенцияла Конгрессла Председатель, «Республикала гьаларти сархибдешуни багьандан» орденничил шабагъатлаварибси МуртазагIяли Хулаттаевич Рабадановли.

ДГУ-ли Россияла ва дунъяла, шуцIайчирра имцIали, университетличил бархбасуни кадизахъурли сари. Бархбасуни кадизахъурли сари Турцияла, Египетла, ГIярабияла, Иранна, Италияла, Китайла, Японияла, США-ла — штат Колорадола, СНГ-ла — Казахста, Азербайжа ва цархIилтира университетуначил. Россиялизиб бегIлара бурибси, Курчатовла уличилси ва Москвала ачалихъла университетуначил хасти, вягIдурти дигьи, имцIали мягIничерти бархбасуни кадизахъурли сари.

Москвала ачалихъла университетла ректор В.А.Садовничийла сипталичил кьабулбарибси «Вернадский» бикIуси балбуц ДГУ-лира гIеббурцули саби, ил шайчиб «Вернадский Дагестан» бикIуси консорциум акIахъес вягIдалабиубли саби.

Востоковеденияла ва дурала улкнала мезанала факультетуназир цархIилти мезаначил дарх, ГIярабияла ва Китайла мезла дурсри кадирхьули сари. ГIярабияла мез, университетла лерилрара-сера факультетуназир, кIиибти дурала улкала мез сарливан кьабулдарили сари. Дурала улкнала университетуначил уржибти бархбасуни кадизахъурли сари. Мисаллис буралли Египетла университетла студентуни дуцIрумла каникултала замана нушачи гIяхIладли башули саби, нушала студентуни Египетлизи башули саби. Иличибли жагьилтани цабехIли-цабехIла мез ва культура дагьес имканти алкIули сари.

Гапличи лайикьли саби, хIяжатдиркути ваяхIличил (прибортачил) ва гIягIниахълумачил (оборудование) университет гIеббуцни. ТIалабдарили сари сагати, гьаладяхI ардякьунти (инновационные, уникальные) или чус ирути гIягIниахълуми. Илди лерилра 62-личирра имцIали лер. Илдала ургаб леб, МуртазагIяли Хулаттаевичли пахруличил гьанбуршуси электронный сканирующий микроскоп, рентгенна суратуни кайсуси гIягIниахъала, сунечирра Дагъистайзирти лерилрара-сера гIилмула шайчирти хIялумцIлаби дурадуркIуси, гIуррара дахъал, бучIути пайдалабикIути ваяхI.

ГIилмулизив узухIели хIяжатдиркути гIягIниахълумачил студентуни пайдалабикIахъес имканти лугути, гьаладяхI ардякьунти, бахъал бучIутас хасдарибти центрти акIахъубли сари. Илдачиб устадешчебти гIялимти, преподавательти бузули саби, студентунани илаб багьуди ва устадеш кайсули саби, гIилмулизи бирхаудичерти гунзри кайцIули сари.

Университетла ректорла дахъал къуллукъуначила ихтилатикIухIели, МуртазагIяли Хулаттаевич сунечи сай вирхули, гьарил дев пикрибарили, паргъатли, ва лерилра сунела бекIлизи дуцили гъайикIули сай, гьарил адам, гьар бархIила сунела къайгъначилаван.

Сунени чеббикIибси гIилмуличила гъайикIухIели, сай шакра хIейкили, илизив цархIил адам чевиргъули сай. Илар дагьардирули сари дагьрилизи минадиубти, гIилмуличи, кристаллографияличи диги. Кристаллографияла гIилмура, селичил сабил, цIала халати печаназир, гарала (къаркъала) тIалхIяна дуцIуси, хала бегIтала санигIятличи мешубиркули саби наб. МуртазагIяли Хулаттаевичли хасти лабораторияла гIягIниахълумачил, жура-журала буцIардешла температурабазиб, дахъал журала суряхIи бицIахъули, илизирад гьанналаур агарти жагати секIал алкIахъули сай. Сунела санигIятличила, кристаллографияла гIилмула хIялумцIлабачила гъайикIухIели, хIулбазиб декIарси журала лямцI дакIубирули саби. Сагали алкIути кристалтачила гъайикIухIели, илала дурути кадурхули ахIен, илдала жагадеш сипатбарес дугьби диули ахIен.

Микроскопла удирцун чедаэс вирути, демхес, чузирад сагати секIал акIахъес вирути турбабала (углеродные нано-трубки), халаси чебетаибдешличил секIал умцути (прецизиозные), цаличи ца чеакунти, чеимцIадарибти (аддитивные) технологиябала, дебали дукIути (атомла, молекулала) дукIудешличилти каманала (физика тонких плёнок) жагадешличила ил сецадхIи-дигара гъайвикIес вирули сай.

«Нушала электронный микроскопли адамла гъезличибра 80 азирнали назикси, углеродла (нано) турбала сурат чебиахъули саби. Дебали тамашала саби карбидла чеди, карбидла оксидла кам чертIес вирули виъни. Илдигъунти технологияби арбякьунси даршдусла 60 ибти дусмазир гьаргдиубтири. ГIергъити дусмазир илди дахъал шалубачир гьаладяхI ардякьи сари. ДукIути каманала хасдешуни белгидируси комплекслизир дузули авал реактор лер, А 4 кIапIила кьадарла секIайчи атом ва молекулаван дукIути камани цала чеди ца чертIахъес илдани имканбикIахъули саби. Ишар, лабораториялизир, илдала тяхIяр-кьяйда белгидарили, гIур практикализир илди дузахъес пикридикIулра. Илкьяйдали дузули сари секIултала химияла лабораторияби, чузирра (химические транспортные реакция) детурхути. Илди вирххIеэсли жагати секIал сари, илдани адамла хIулбала хIер кайсули саби. Или биалра, мягIна илди жагати диънилизиб ахIен, илгъуна бузерилизиб гIилмула, халаси, пайдаласи сархибдеш леб», — гIилмула шайчирти хIялумцIлабачила илкьяйда гъайикIули сай МуртазагIяли Хулаттаевич. Иличи лехIизурсилис се тамашала гIяламат сабира кристаллография или гьанбиркули саби, ил чебаэс хьулирули сай. Марлира сархибдешуначилси гIялим ветаэс багьандан, гIилму ва санигIят илкьяйда дигахъес чебси саби. Лерилра гIяхIла шайчирти гIилмулизирти, гIямрулизирти сархибдешуни илдигъунти дигайли сари алкIахъути или пикрирухъунра.

МуртазагIяли Хулаттаевич гIилмулизив ва багьуди бедлугнилизив вамсни агарли узули сай. Акьуси сут бархIи, сунени багьудира бяркъра касибси физикала кафедрализиб студентуначил буркIули сай. Студентунас, дукIути каманала хасдешуначила (физика нано систем) лекцияби дучIули сай.

МуртазагIяли Хулаттаевичла бекIдешлиур Дагъиста ачалихъла университетли саби акIубхIейчирад 80, 85, 90 дус биънила байрумти дурадеркIиб. Байрумти ДГУ-ла сархибдешунала бикьрумили детаур. Дагъиста халкьла гьарил хъалибарглизив ДГУ-лизиб багьуди касибси левли хIейалли, гьарил тухумлизив сеналра лев. Халкьли университетла сархибдешуначила балули саби ва илди гIердурцули сари, илаб багьуди касес ва бузес бахълис дигахъули саби. Дагъистанлантас ахIерси, шаласи, гIилмула ва багьудила юртлис бекIдеш дирули халахIерхуси, хIялалси, сунела багьудиличи хъарахъили гьалавяхI ганзикIуси, гIилмуличи дигили алкунси адам левни нушала игъбарлизи халбирулра.

Сунечила жуз белкIахъес, сархибдешуначила пахрума виркьес илала пикри агара. «Гьарбизуни мурталра бузерили дихути сари. Гьайгьайрагу дарес, сархес дигути гьаннала гIергъи гьатIира дахъал лерал. Лерилра пикридарибти детерхахъес багьандан хIемсурли узес чебиркур», — викIули сай МуртазагIяли Хулаттаевич.

Ну рахъ гаприкIули сари или гьанмабикаб. МуртазагIяли Рабаданов ректорла къуллукъличи викIибхIели: «Бахъ гIяхIси бетаур ДГУ-лис ректорли ил катни, илгъуна гIяхIси адам дила гIямрулизив гIур къаршихIейкиб. Илини наб белчIуди таманбарахъес ва гIур узахъес хIянчи баргес кумекбариб», — цахIнабси (общая) химияла факультетлизив МуртазагIяли Хулаттаевич узуси замана, багьуди касибси, бахъал дурхIни лебси хъалибарглизив халаваибси, гIядатла дубурлан урши, илкьяйда викIули нуни бакьибсири. Баркалла бикIути, гIуррара бахъал лебниличи рирхулра, бахъла баркаллали сари сархибдешунира, гьарбизунира детарахъути.

Илис уркIи-уркIиларад гьарбизуни дулгулра. Гьарилра шайчивад, Аллагьли гIевуцили дигулра. Лерилра сархибдешунас Ма Ша Аллагь.

Муъминат Хаттаева