Жагадеш – ил адамтала гIямруличил, алавчарси тIабигIятличил, бузерила низам-кьяйдаличил, адамла хIял-тIабигIятла даражаличил бархбасунси, мурхьси мягIнала дев саби.
Урусунала бурала лебси саби «По одежде встречают, по уму провожают» бикIуси. Дила пикрили, илкьяйда ибси жагати палтарлицун ахIенну адам жагавируси, илала гIякьлула, пикрумала, диру-далтутала бетуцли сай ибси мягIна иргъахъули саби.
Жагадеш тIабигIятлисцун ахIенну хасси. Рурсила жагадешли жагьилти хIяйранбирахъу. РухIла, адаб-хIяяла жагадешли яра илала убяхIдешли кабилзахъа хIела адамдешла даражала кьимат.
Узуси, хIерируси мер-мусаличир вегIличила халкьлизир акIахъубти гIяхIти ва вайти пикруми – илди сари вегIли деркIибти гIямрула дусмас кабалтуси адамдешла кьимат. Нушани балуливан, ил кьиматра гьариллис цагъуна хIен.
Хайдакьлантас тIабигIятла жагадешла пай цархIилтасванра ахIи имцIали баибсиван билзан наб. Чидил-дигара мерличивад чидил-дигара дусла манзиллизив хIеризадли, алавчарси жагадеш сипатбарес хьулухъадли, илизибад тIягIям касес уркIи хьулбикIули бирар.
Ишдусла октябрь базличиб набра, гьести гIямрула адамлис, кьадарбиуб Къарачаево-Черкессиялизибси «Теберда» бикIуси санаторийлизиб бамсриахъес. Баркалла биаб дила виштIал узикьар ТIагьирхъала МяхIяммадлис, набра сунесгъуна путевка тIалаббарили, сунечил варх нура арукибси.
Илаб нуни чебаибси тIабигIятла жагадешлира, бархьли бурасли, урхIмешули ахIенти, набчил къаршибикибти даргантала – дубурлан хьунул ва мурул адамтасцун хасти хIял-тIабигIятла бегIти адамтала – жагадешлира ну левгIев разиварира.
Санаторийлизи нуша кьанси дуги даира. Илабти хIянчизартани, нуша хIердиахъес мерра декIарбарили, бекIдарира. Савли айзурхIели хIерикIус: тяп Уллучай хIеркIла дуба-карчIаличиб мерлабиубси Мажалисла ши-алавси ахъ-ахъти дубуртала лусенти. Чинавра ну? Дирихьла капарайлиуб дигIянабикибси санатория-лавти къаркъала лусенти багьлали гьаргдирули, лусентала хъар чебаибхIели, уркIухъунра. Се гIяламата? Удир мургьи-рангли пархдикIути кIапIрар галгубани дубурала гIяхIцад мер-муса дуцилри. КIинайс цIудара рангли ухулри бурбунар галгуби, сарира заклизи адаэс хьулдикIули, ахъдеш хIясиббарес цаличил ца жалдухъунтиван кадизурти. ХIябэсил тамашавиэси даража – заклизи атIунтиван дяхIили дуцибти дубртала хъарани чедаибхIели, хIяккайзурра. Марлира, Хайдакьла Уллачай хIеркIла дуба-карчIа сецад жагати диалра, Теберда-алавси тIабигIятла жагадешличи атхIебиур. «Марлира, жагадешли дунъяра уцахъу» бикIусиванри уркIи. Жагадешли хIяйранварили, дила ухънадеш нуни хъумартурра, кьяшмала башри хъярхъбиуб, уркIи разибиуб, гьав ахъбиуб. Илизиб сабигу жагадешла тIягIямру.
Ца-хIябал бархIи цалра дарган къаршихIеркули, анцIбулкьуливан калунра. Ахирра, хабарагарли къаршибикиб «Замана» газетала бекI редакторла заместительли, кIинайс бекI редакторли рузули калунси Салимат ГIялиева, «Замана» газетала отделла редактор ПатIимат Мирзаева, дарган мезли дурабулхъуси «Гьалмагъдеш» журналла редактор Кьади ГIялисултIанов, хайдакьлан ХIясан, сайра МяхIчкъалализив виштIайчивад хIерируси. Илди нуша хIердируси корпуслизиб мерлабиубли буилри. КIинайс Салиматли нуша тянишдарира КIишала шилизибадти мурул Рабадайчил ва хьунул ГIяйшатличил. Рабадан Кьурбанадаев гIяхIцад дусмазив КIиша-Каспийск маршрут хIясибли башуси автобусличив узули калунсири, илала хьунул ГIяйшат ХIясанова биалли — шилизибси комбинатлизир 20 дусцадхIи устали, 25 дус бухънабачи хIеруди бузахъуси отделениела заведующаяли. ГьатIира тянишдиубра илдачил барх лебти кIишан хьунул адамти ГIяшура Ражабкьадиевачил, Хадижат МяхIяммадовачил, Муъминат Шихшинатовачил, шулеркан ПатIимат ГIялиевачил.
ХIери дуки гIергъи, ГIяйшатли лебилра дарганти (нуша 12 адамцад адаира) сунела палатализи чяйла бержахъес жидарира. Бурули бирар: «Чедаахъа хIела азбар-гIяя, хIела хъа бухIнабси умудешлисра илгъуна кьимат кабатес вирар. Чераахъа хIела хъа регI сегъунти хIурмат-кьимат дарес балулил, илхIели бурис сегъуна саял хIела мурулра». Нуша стол-алав кадиибхIели, агь, илди мурул-хьуна сакIубдеш! Столличир дакIудухъун чяйличил дарх кампетуни, чакар, варъа, мураббала банкаби (жура-журала), шоколадла плиткаби. Илдала уркIи гьарли ихтилатбикIни, илдала разидеш! Бемжур илаб ихтилат, бархIехъ кьацIли дукес замана баайчи разиси хIяйчир калунра. Баркалла биаб хIушаб, даргала багьадурти.
Калунти 15 бархIила духIнар чуйнара ГIяйшатлира Рабадайра разити шадлихъуни, гьунибаъниби хIядурдариб. «ИшбархIи, — рикIар ГIяйшат, — СултIанбег-ацци, бархIехъ хIеркIла дублар къаршидиркехIе. Абикьурли цIара, хIядурбарили къазанра, хурег барес лерилра секIалра хIядурдарили лер». Ил хIеркIла дуба-карчIаличиб бамсриахъес сецадла тIягIямларил!
МяхIяммадра нура чардулхъуси бархIи дигIяй илдани белгибарили, нуша гьунирдатес или кафелизи тIалабдарира. Илар кьацIли дукуси замана рахли заллизир зайдухъун макьамти, далуйти. «Гьари, дила дарганти, чедиахъехIе дарган делхъ», — или делхъла мявализи кабухъун Рабаданра ГIяйшатра, кIинайс дуракаиб лебилра стол-алав кабиибтира. Нуша-ургар лерри «цIакури» бикIуси чеуличил ПатIимат. Ил делхъли карухъунхIели, арцур. Наб гьанбикиб ил «Лезгинка» делхъла бутIакьянчи рургар или. АхIенри. Илала лерилра биркIанти гьавализир кIайдяхIилри. Ца замана иличил делхълизи кавхъун ца жагьил урши, хIебалас ил чи сайрил, амма илдала делхъла балгундешли, устадешли лебилра абизурли хъатбикIулри.
Наб гьанбикиб: хайдакьлан поэт-песенник МяхIяммад Рашидовла «Дила Дарга Дагъистан» бикIуси жуз дурабухъунсири, сабира даргала шелра районтала машгьурти мушлукьябас, гIялимтас, игитунас хасдарибти пергер назмурти кадерхахъурси. Ил жузла игитунигъунти сабри Тебердализиб наб къаршибикибти дубурла районтала, имцIаливан – Дахадаевла районна КIишала шилизибадти, гIядатла хьунул адамтира. Илдала жагати хIял-тIабигIятличила, хIурмат-хатир дарес балниличила, адамдешла чихъти къиликъуначила белкIес уркIи хьулбухъун. Нуни чузира итав левай бурибсири «Наб хIушачила белкIес дигулра» или.
Сабаиб октябрьла 28 ибил бархIи. Савли багьла-багьлали забли ургьулри. Рабадан, нушачил варх вакIили, дила сумкаби дуцили, ардухес кумекбариб. Санаторийла къапула гьала адабхIели, хIерикIулрагу: илаб нуша гьунирдатес хIерли «Дарга Дагъиста агьлу». Илди урхьуси аргълизиб ца сягIятцадхIи нушачи хIерли буилри. Жагати аркьянайла дугьбачил, дигиличил, халаси хIурматличил гьунирдатурли, ГIяйшатли диштIати савгъатунира пешдешдарили, нушала машиналичи чекадиили, «Теберда» санаторий уббатурра.
Нуни Рабадайс назмула ца тахтара багъишлабарира:
ТалихIчевси сай адам
ГIямрула хIяйбкьяйличив
Къарширикалли хабчаб,
ХIулбази хIеръибхIели,
УркIила мурад иргъан.
ХIера, тяп илдигъунтири Рабаданра ГIяйшатра. Чус Кьудратла ВегIли духъянти гIямрура, арадешра, талихIра имцIадараб!
Санаторийлизиб жагаси къушум бетаахъурти лебилра даргантасра халаси талихI булгулра. ХIушала хIурматбируси, хIушачила гIяхIти пикрумани вицIибси ну илдигъунти тянишдешличи дебали разилира.
СултIанбег МяхIяммадов, Сагаси Баршала ши

