Россияла машгьурси гIялим, Кавказла тарихла шайчирси специалист, тарихла гIилмуртала доктор, профессор, ДР-ла гIилмула рурибси хIяракатчи, РАН-ла ДФИЦ-ла этнографияла, археологияла ва тарихла Институтла Дагъиста сагаси тарихла отделла заведующая, гIилмула гIяхIцад жузала автор Эльмира МуртузагIялиевна ТIалхIятла «Дагъиста халкь» журналличилси ихтилат нушала газета бучIантасра гьалабирхьулра.
— Эльмира МуртузагIялиевна, санигIят севан чеббикIибсил бурили дигахъира.
— Граждан дергъла бутIакьянчи, революционер, дила дудешла узи ГIябдуряхIим ТIалхIятли урчIемал дус риубси наб «Революцияла цIализир» бикIути сунела белкIани пешкешдарибтири, сарира 1956 ибил дуслизир делкIунти, реабилитация дураберкIили, лагерьлизивад чарухъунхIели. Илини дурути революцияличила, дубурлантала гIямруличила, нушала ХIурхъила шиличила хабуртачи ну халаси иштяхIличил лехIирхъни чебиули, «Эльмира, хIед тарихчи ретаэс гIягIниси саби» ибсири. Илди дугьбани челябкьлализиб гIямрула гьуни чеббикIахъибсири, бегIтала сегъунтилра тилади-бусравти наб зяйдикIули ахIенри. Илдас дила рузби кьяйдали нура тухтур ретаурли дигусири. Гьанбиркур, гIясивиубли, «Тухтур яра кьули изан» ибсири дудешли. Пикрира хIерухъи «Кьули изан!» или жаваб чарбатурсири нуни. Илкьяйда рарсряхъибсири дудешличил.
— ХIуни багьуди чинаб касибсири? Сегъунти темабачи имцIали пикри бяхIчииусири?
— Гьаланачир ну ДГУ-ла исторический факультетлизир ручIира. ХIябал курс тамандарили гIергъи, нура кIел гьатIи ункъли бучIути рурсира А.Ждановла уличилси Лениградла университетлизи дархьибтири, белчIуди даимбарахъес. Вузра илабси аспирантура ункъли хъараахъурли, Дагъистайзи чаррухъунра.
Ленинградла университетлизир дучIути дусми бегIлара сабухъчертили урдухъун. Лекцияби Эрмитажлизир ва Урусла музейлизир дурадуркIутири, даим театртази рашусири.
Дила кандидатла диссертация кIел революцияла ургабси манзиллизиб Дагъистайзиб ванза бузахънилис хасбарибсири.
Дигалли итхIели, дигалли гьанна Дагъистайчил, илала халкьличил, Россияличил бархбикайчи ва бархбикили гIергъи, илала кьисматличил дархдасунти темабачи саби нуни имцIаливан пикри бяхIчииуси.
— Ил багьандан рургуд хIела ВатIайзи чаррухъунсира?
— Ленинградла университет хъараахъурли, хъули чаррухъунсири ва, тарихла, мезла ва литературала Институтлизир рузес рехIрихьибсири. Кьанниван ил Институт кIел бутIаличи бутIиб: ну рузуси тарихла, археологияла ва этнографияла Институтличи, илкьяйдали мезла, литературала ва искусствола Институтличи.
Чаррухъунсири ишархIели дила хъали, тухумти, халкьлис багаладеш ва разидеш бихуси хIянчи.
— Школализиб Дагъиста тарихла дарс кабирхьули, рузули калунри. ГIилмуртала докторлис школализир рузес севан кьадарбиуба?
— Гьайгьайрагу, илгъунара замана лебри. Гьамадли ахIенти 90 ибти дусмазир ну урга даражала школализир рузахъес жирарибсири. ИтхIели наб мугIяллимла хIянчи 10 дуслис бухъянбилтIан или гьанра хIебихьиб. Институтлизирра, цазаманализир МяхIячкъалала 22 ибил школализирра рузули калунра. ГIилмуртала доктор школализир се багьандан рузусири или мурул зигарвикIалри, школализир сари тарихла хьулчни кадирхьути или жаваб чарбалтусири. Гьаннала жагьилтани чула тарихличила се балули? Селра балули ахIен, сецад децIигалра. Нушаниванра ахIи, нушала республикализи башути архIяликьянабани Дагъиста тарих ункъли бяркъурли саби.
2017 ибил дуслизиб ДР-ла гIилмула ва багьудила Министерстволи урга даражала школабас Дагъиста тарихла шайчирти жузи дураахъес нушала Институтличи хъарбариб. ВерхIел авторлизибад цалабикибси коллектив акIахъубсири. Илизи нура карерхурси.
Авал дус жузи дураэс имканхIебакIиб. Ахирра-ахир имканбакIибхIели, урегал жузлизирад авал жузлисцун сарри арц диути. Илала дурабадра, чараагарли бяркъес гIягIниси «Дагъиста тарих» бикIуси предмет федеральный сияхIлизибад убкасилри. Ил баркьуди бархьсилизи халбирули ахIенра.
— ХIу университетлизирра рузули калунрив?
— Школализиб хIянчи барили гIергъи, 2002-ибил дуслизир ДГУ-ла исторический факультетлизир рузес рехIрихьира. Шел дус хIянчи барили, профессорла уличи лайикьрикира. ИшбархIира ил вузла Восток руркъуси факультетлизир пачалихъла комиссияла председательли рузулра.
— Дагъиста халкьла цадешла дигIяндеш селизиб саби?
— Гьайгьайрагу, набзи зумали хьарбиули бирар ил суал. Школализир рузуси замана, декIар-декIарти миллатунала дурхIнази халкьли дузахъути дугьбазирад гьаларла сегъунти сарил хьарбиусири. Илдани чула пикруми дурили гIергъи, «цIа» ва «шин» диъниличила бурира ва чула мезли илди севан дурутил хьарбиира. Лерилрара-сера халкьла мезаначил илди дугьби цаван зайдикIулри.
Ил анцIбукьли Дагъиста халкь жяв заманализиб ца миллат биъни кабизахъес тарихчибас кумекбирули саби. Илгъуна пикри бегIла гьалаб бурибсири профессор Расул МяхIяммадовли ва бахълис ил тамашабизурсири. Дагъиста халкь тарихла хIячмани цалабирхъули саби ва илала шайчир сегъунтилра ташмишдеш агара.
— Россияличил бархбикибхIели Дагъиста кьисмат севан барсбиуба?
— Ил тема хIясибли нуни гIилмула хIянчи белкIунсири. Халкьани-ургабси вачарла гьунчиб мерлабиубси Дагъистайчи дурала улкнала гъармукабани зумали чябхъинти дурадуркIутири. Дагъистан Россияличил бархбикибхIели, ил халаси улкала бутIали бетаурси ва нушала мер-мусаличи чилилра чябхъинти дурадуркIес бирути ахIенри. Иличи че, Дагъистан хъярхъли гьалабяхI башес бехIбихьибсири. Дагъистайзир шагьурти, заводуни-фабрикаби, урхьула порт, мегьла гьуни дакIудиуб, республикализибад машгьурти адамти дурабухъун.
— ХIу машгьурти ТIалхIятунала насаблизирадси сарри. Хала бегIтала гьалар жавабкардеш дихулрив?
— Дила насаблизибадти вакилтани – Северный Кавказла жамигIятла-политикала машгьурси хIяракатчи, дагъистанлантазивад Германиялизиб багьуди касибси цаибил тухтур МяхIяммад ТIалхIятли; революционер ва дявила хIяракатчи, Граждан дергъла бутIакьянчи, ХIунтIена байрахъла орденна кавалер ХIямид ТIалхIятли; полковник, дявила тухтур, Урусла-Японияла дергъла, илкьяйдали дунъяла Цаибил дергълара бутIакьянчи ГIязиз ТIалхIятли; чедив гьанушибси революционер ГIябдуряхIим ТIалхIятли; чебяхIси багьуди касибси цаибил дубурлан хьунул адам, пианистка, педагог, композитор Жаннат ТIалхIятли; С.М.Кировла уличилси Ленинградла операла ва балетла театрла дирижёр, РСФСР-ла искусствобала урибси хIяракатчи, Жаннат ТIалхIятла урши Жамалудин ТIалхIятли (Джемал-Эддин), гьайгьайрагу, Дагъиста багьудилизи мекелли халаси пай кабихьибси саби. ТIалхIятхъала жинсли халкьлис гIяхIдеш бихусири. Жавабкардешличила гъайрикIасли, чумал дус гьалаб бехIбакIибси жуз ахирличи бикахъес гIягIнили биъниличила иргъулра, сунезирра дила насабличила тIинтIти баянти гьаладихьибси.
ТIалхIятхъала жинсли сунела бехIбихьуд 15 ибил даршдуслизибад кайсули саби, 1552 ибил дуслизиб Кьуръа бяхIлизиб Халил бикIуси адам акIниличила белкIунси заманаличибадли. ХIурхъила шилизиб нушала жинс Халилхъала сабливан балусири. ТIалхIят МяхIяммадович Халиловла гIяхIдешличибли 19 ибил даршдуслизиб ТIалхIят ибси фамилия дакIубухъунсири. Тухтурла санигIят касес Москвала университетлизив учIуси ТIалхIят МяхIяммадович Халиловли революциябала кружокуназир бутIакьяндеш дирутири ва, полициялизивад дигIянаикили, Германиялизи арякьунсири. Илаб сунела у фамилия бетаахъурсири, сай биалли – МяхIяммад ветаурсири. Илкьяйда бетаурси саби ТIалхIятхъала жинс.
МяхIяммад МяхIяммадович мурхьти багьудлумачилси ва сунела санигIят ункъли бяркъурси адам вири. Илини саби ТIалхIятхъала жинслис тухтурла санигIятличи гьуни абхьибси ва нушаб машгьурси фамилия гибси.
Дила бегIтанира ну тухтур ретарниличи умутбихьибсири, амма ну тарихчи ретаурра ва гьачамалра ил секIайчи пашманхIериубра.
Зумруд Каримова