«Багьудлумачил бегIбирни гIяхIсири»

Ишди бурхIназиб «Свободная республика» бикIуси газетализиб дурабухъунси Москвализив хIерируси дагъистанлан хабарла тухтур, политикала ва жамигIятла хIяракатчи МяхIяммад ГIябдулхабировла дагъистанлан халкьани-ургавси журналист ва дипломат Арсен Гъаниевличил барибси ихтилат белчIунра.

Ихтилатлизир ахъдуцибти лерилра суалти дагъистанлантачила ва Дагъистайчила сарри. Наб ва дила юлдашунас Арсен Гъаниевла жавабти гIяхIдизни багьандан, ахIерти газета бучIанти, ил ихтилат хIясибли белкIунси дила макьала нушала газетализиб хIушабра гьалабирхьулра.

Арсен ХIяжиевич Гъаниевличил ну 1966 ибил дуслизив  тянишиубсира. ИтхIели нуша кIелра ДГУ-ла дурала улкнала мезани руркъуси факультетлизир дучIутири ва гъамти юлдашунили дирутири.

Ну, кIиибил курсла ахирличиб белчIуди бархьбатурли, гIярмиялизиб къуллукъбарес арякьунсири. Университетлизиб Англияла мез руркъяхъуси отделение хъараахъурси Арсен, гIярмиялизиб къуллукъбирухIели, Индийский океанничирти Советский  Союзла Урхьула дергъла цIакьаназив тилмажли узули калунсири. ГIур ил 25 дусличивра имцIали дурала улкназив журналистли ва дипломатли узулира калун. БусягIятра Москвализив ца чебяхIси даражала багьудила заведениелизив преподавательли узули сай.

60 дус дихIулра нушани нушала юлдашдеш. Дила бахъалгъунти юлдашунани ва шантани бархли Арсен  валуси сай. Дагъистайзи отпускличи вакIибхIели, ил  нушала редакциялизира айцIули вирар. «Замана» газетала агьлулира ил гIяхIил вала. Газетализир иличила дила ва МяхIяммад Рабадановла макьалабира дурадухъунти сари…

Гьанна нуни Арсен Гъаниевла МяхIяммад ГIябдулхабировличилси ихтилатлизир ахъдуцибти суалтас жавабти гьаладирхьис.

— Нушала бархибси дунъяличиб адамла мерличила ва илини халкьанала гIямрулизи кабирхьуси пайличила нуша гIуррара гъайдикIехIе, — викIули сай урибси дипломат, — гьанна биалли нуни бурисра, дунъяла дахъал мер-мусаличив калунси наб вайти адамтачиб гIяхIти имцIали къаршибиркутири  или. Илдазибадли бахъалгъунти духути, секIал гIяхIли пикрибирути адамти сабри.

Улкнала ургар душмандеш ва ибкьдеш тIинтIдирахъуси политика бузахъуси заманара (холодная война) Америкала ва НАТО-ла улкнала вакилтачилра нушала дипломатунала бархбас бирусири. Гьайгьайрагу, гьар илдачил къаршидиркухIели, нушани хъумуртуси ахIенри нуша чебяхIси улкала вакилти диъни.

Дипломатла хIянчилизиб бекIлибиубси саби хIу, дацI гъайла вегI пIягъи хIейубли, кагибти гъайла вегI мурул адам виъни. Мурул адам, къияндикибхIели, зигарикIуси ва цIумикIуси ахIенну, къияндешуни дяхIярес къайгъилизив виэс гIягIниси сай.

Дунъяла халкьанани чус гьуни чебиахъантили бижгурдеш ва дяви гIердурцути адамти биркIути ахIенну, пасихIкарти ва гIякьлучебти адамти биркIес гIягIнити саби.

Россияла ва Украинала дявиличила гъайикIасли, наб бурес дигулра илди хIедиубти диалри гIяхIсири или. Наб декIли саби гъайикIес кIибехI узити халкьанала ургабси бижгурдешличила. Ил суайчила нуша цархIил ихтилатлизир гъайдикIес асубирарну, ишбархIила нушала ихтилатлизиб бекIлибиубси суал нушала Дагъистан ва дагъистанланти   саби. Илди секьяйда хIербирулил саби ахъбуцибси суал.

ИшбархIила жагьилти дагъистанланти гIяхIси багьудиличилтили, къалп агартили ва чула гъайлис марти адамтили бетаурли дигахъаси наб. Иличи че илдас гIягIнити сари нушала республикаличил дархдасунти къиянти суалти ирзантили биэсра. Илдани хIердирес ва мяхIкамли дихес гIягIнити сари нушала миллатунала мезани, культура ва гIядатуни.

Буралли, дигеси саби Дагъиста жагьилтани спортлизир дахъал чедибдешуни дирахъни. Ил багьандан нуша илдачи пахрули дирцIулра, амма нуни багьуди селичибалра гьалаб гIягIниси секIайзи халбирулра. ЦархIилван бурасли, нушала чеабиуси наслулис селичибалра гьалаб багьудлумачил бегIбирни гIяхIсири. Жагьилти бурсибирес гIягIниси саби дунъяличибра бегIлара ахъси даражаличи адиркути секIли дурайахъес. Ил багьандан пагьмучебти школабала бучIантас, студентунас ва гIялимтас кумекбирес гIягIниси саби. ГIеббурцес хIяжатси саби сагакьянчиби ва лебилра гьабкья хIянчизарти. Хъумартес цугхIебиркур дунъяличивра машгьурси гIялим Дмитрий Менделеевла ишди дугьби: «Дила цаибил къуллукъ  ВатIайс саби, кIиибил – багьудлумас, хIябъибил – се-биалра дурайънилис (промышленность)».

Наб ВатIан дигахъис или вявикIес гIягIниси ахIенну, ВатIайс ва халкьлис гIяхIдеш бирес къайгъилизи викес чебиркур. Дагьри камти политикунани ахъбирахъуси ахIен улка ва халкь, пагьмучебти гIялимтани, писательтани, поэтунани, художникунани ва хIянчила хIяракатчибани чеахъбикIахъуси саби.

Нушачи хъарси, нушала унрубани чула шагьуртиван, нушала шагьуртира шимира жагадарес.

Нуни цацахIели Дагъистан Россиялизибад декIарбарес гIягIниси саби бикIути гъай дикьули вираси. Бурес дигулра илди селра пикрибарес хIебалути гIякьлуагар адамтала дацIти гъай сари. Рахли ил секIал бетаалри, нушала халати ва цIакьти унрубани Дагъистан жумягIла бухIнаб бутIнадбири ва Дагъиста халкь чус лугъриван бузахъи. Илдигъунти пикрумала бегIти адамтазибад нушала биштIаси ВатIан мяхIрумбарес гIягIниси саби. Илдала ил пикри ватIайс вершадешлизи, хиянатдешлизи халбируси саби. Хиянатдеш ва вершадеш биалли кахси, бегIлара убяхIси адамла такьсир саби…

Ца-чумал дев туризмаличилара

ГIяхIси секIал саби нушачи гIяхIли (туристуни) башни. Амма нуни бакьира нушала адамтас илдазибад сегъуналра пайда агара или. Илгъуна туризмали дагъистанлантала гIямру къулайдирули ахIенну, гьатIира къияндешуни алкIахъули сари: дурхъадикIули сари тукентазирти ва базуртачирти берк-бержла продуктуни, гьатIира нясдирули сари нушала мер-муса. Бархьли бурасли, гьачамлис Дагъиста халкь культура бихуси туризмаличи баили ахIен. Дагъистайзиб гьачамлис камли саби умуси урхьула дуб, шагьуртазир агара даарила кьадарла хIяжатханаби, дургIети ашханаби. Дагъистан туристуни хIербирес хIядурли ахIен. Дикьули вирус, «валлагь, туристуни гьаргли башули саби» ибти гъайра. Юлдашунани набзи бурни хIясибли, илди къянала гъайли урдухъун. ХIебиалли, селис гIягIниси чизи-биалра илини дихути палтарличила ва  дуку-дужутачила гъайикIес? ИлкIун гьарилла вегIла къуллукъ саби.

Ну хатIаиркули виасли гIяхIсири, амма дурала улкнала Россияличи къаршити санкцияби урасибхIели, дила пикрили, нушачи туристуни иткъира хIебашар: илди мурталра туристуначи хIерти ва саби хIербарес балути  улкнази башар.

ХIяжимурад Ражабов