ГIядатлибиубсиван, гьар дусла ахирлизив ну цакьадар зягIипиркули вирус. Тяп ил тяхIяр бетаур ишдусра. Гьаланачир набчи гIемчикIуни (грипп) чедакIиб.
КIинайс, гIемчикIуназивад тамай ватхIевхъи левай, лигубала биркIантала изала чебухъун. Лерилра биркIантала излумазибад бегIлара убяхIси журала – подагра бикIуси (даргала мезли илис букIмала изала бикIулира бирар). Подагра адамла кьяшмала изала саби. Гьаланачир халал гумуйзир демдри дакIудулхъути сари, ил хIунтIенбируси саби ва дебали изесбирхIуси саби. Ил изала тамай сагъбаресра вируси ахIен, чIянкIли камси заманалисцун тIашаэс вируси сай.
Шел-урегал дус гьалаб дила шан ва юлдаш Марзила Амирбекли гьанбушибсири набзи ил изайчила (подаграли ил дебали инжитирули уилри). Гьабил дус биалли, сай тамай подаграли кайкахъилра викIули, набзи цагьатIи дила юлдаш, кьялклан ТIагьирла Ибрагьимлира бурибсири. Нуни илдала гъай масхуртази халдарира, сенкIун подагра бикIуси изайчила дурути гъай сеналра далилтачи хъархIехъибти (беспочвенные) дургар или гьанбиркусири. Мурт илдани подагра бикIуси дев буралра, дила дукелцIидулхъутири.
Ил дев нуни гIямрулизиб бегI гьалаб бакьибсири, Н.Некрасовла «Чис гIяхIсив Россиялизив хIериэс» бикIуси поэма бучIухIели. Подагра бикIуси дев поэмала «ТалихIчебти» бикIуси бутIализиб къаршибиркуси саби. БучIусила дукелцIидухъесли белкIи саби Некрасовли поэмала ил бутIа. Гьари, къантIли гьанбуршисра илала бухIнабуц…
Гьарли-марли чис гIяхIсив Россиялизив хIериэс багьес кьасбарибти верхIел хъубзарлис кумеклис ЧевяхIсини дахъал гьамаддешуни дарилри. БегIлара халаси гьамаддеш илдас берклумани сунени саби бирцIуси кьумурла чIянкIа (скатерть-самобранка) бедни сабри. Кьумурла чIянкIали бархьдешлигIиб умцIутас, хурегунала чеди, даари держра лугули буилри. ХIера, чула сахаватдешличибли, илди ца бархIи ца халаси шилизиб дурабуркIуси ярмаркаличиб гьарил талихIчевсилис держла кертIули бехIбихьиб. Гъамиубли илдачи, матъал бержес хьулухъи урги, ца куцагар адам «ну князь Переметьевла бегIлара дигуси лагъ сайра» викIули сай. «ГIяй!» или тIамарадарили, ил кьяш суркбарес цIуцIиили сай. Ил чевиути бержес яргаличи кабизурти «талихIчебти» ахъли дукарбяхIили саби. «Талхъа дигуси лагъ», чевхъи дукарбяхIибтачи, сунела изайчила гапикIес вехIихьили сай. Илала гъай хIясибли, «подагра хужаимтала изала саби, ил зягIипдеш адамлизиб 30 дус дурхъати держли ужалли, дурхъаси хурег букалли саби дакIубулхъуси». «Нуни талхъунтала столличир саби буки гIергъи калунти дурала улкназирад хибти держ дужули ва дурхъати хурегуни дукули вираси. Илкьяйда бикибси саби наб подагра. Ну Аллагьлизи улгулра набзиб калахъес дила изала, ил хIясибли ну хужаимра», – викIули сай ил ахирличивра. Поэмала бекI игитунани, гьайгьайра, «талхъа дигуси лагълис» держ какьурли ахIен. «Нушала держ хIела кIунтIубас цугхIедиркур. Вашен!» – бикIули саби илди. ХIера, илис сайри ну, «подагра» бикIуси дев бакьибхIели, мурталра дукаркIуси.
Дила юлдашунала ургав лев цагьатIи ил изай инжитируси, дебали гIяхIси адам. Ил сай «Дагъиста гIямру» газетала бекI редактор ХIусин Кабардиев. Илини сунела изайчила бурухIели, ну дукаряхIирагу, ХIусин вехIихьиб Некрасовла поэмала бутIни дучIули. ХIебиалли, ХIусинра талхъунтала жинсла виэс гIягIнили сай. Дила кьяшмала изалара подагра биъниличи ну шакикахъибсира ХIусин сай. Илини наб изайчи къаршити дармунтира дурибти сари. Сепайда… Адамла чархлизибад подагра дугIаэс дирути дармунти агарти сари…
Дила нешра хужаимтала жинсла рирусирину, белики, дила изалара илала наб калунси букьурла мас бургар. Или биалли, хужаимтала изалара хIербирули, лехIкахъили уъниличиб наб гIяхIси селра хIебургар..
Ихди пайдаагар пикрумази вархили, кIиэсил жумягI зягIипли хъули кайибси дила гьала, «арбякьунси сут бархIи хIу зягIипсиличи бакIибтазибад чинирил хибси саби» рикIули, хабчабли кIарала хъярбанира шиннира бицIибси хIябал литрла шишала банка тIашхIебатесу. Бурес хIейэсли разивиубси нуни, къяббарили чебхьла, кIелра някъли буцили, банка дила гриппла зягIипдешли ухахъути кIунтIубачи ахъбуцира… Агь, баркабан! Иш шишала банкализиб буилигу Аллагьла лигIмат! Чинар дирутири кIарала хъярби шагьарлизир?
Гьанрикиб наб дила хала неш, гIяпабаркь ГIяммала КIигьили. ЦархIилтани январьлис дерки тамандирухIели, гьала хIебла замана баайчи хIердирутири илини кIарала хъярби. Дила дурхIядешла замана гьар дус кIара бицIахъес хъярби нушаб лугуси, Чумлила шилизивадси анхъчи, нушала минала гIяхIял Абуза, хъярбала шичи хьулухъи, хIилхIи калунсири убкIули. Хъярбала мягIдан Чумлила шилизир илди даргес хIебиубли, Абузани сунела рурсби Дибгаши бархьибти саби. Дила хала нешла хъярбала шин держила, «Угь!»-ра бушили, Абуза бебкIала бурушличивад харчизурсири, бикIар, ва вахъхIи гIурра Чумлила колхозла анхъчили узули калунсири. Ил тяхIярличи викира ишди бурхIназив нура. Гьанна дила гIямруличив вирусири, бикIар, итхIели хъярбала шинни мицIирварибси Абузара. Белики, ардухес хъярбала шинни дила излумира.
Шиннизи кадирхьути хъярби (кIарала хъярби) кам-камли нушала ургубализирра дирути сари. Илди дирар Кьялкнила вацIализирра. Ирагъила ши-алавра ил хъярла галгуби лерти сари. Хайдакьла районна ЧIяхIдикIни шила чедир илди галгуби гьатIира дахъал лер. Гьайгьайрагу, илди бегIлара дахъал Чумлила ши-алав дирути сари. ГIурра цархIилти мераначирра ил журала хъярла галгуби дургар. ХIебалас…
Амма дубуртазир цIедеш гьар дус дашути хIедиъни нуни гIяхIил балас. Гьала хIеблис лерилра галгуби вавалидирхъути сари, амма гьарилли цIедеш лугути ахIен. Ванабиэс гIягIнихIели, бугIярбирар. Хапли дирихь чебулхъан яра дугели кабикибси цIуба дяхIила пардавли савлилис кIапIдиру дубуртала мер-муса ва иларти галгуби. Галгубачирти вавни миъдяргIили кадиркур. Вавназирадли цIедеш детаурхIелира, асубирар илди хъябхъяли заядарес. ЦацахIеликIун тамай детаурти цIедеш дархли, дегъбиубли, халахIедиур. Илди тIабигIятла баркьудлумачи къаршили нушани селра барес дирути ахIенра. Ил багьандан, дила ахIерти юлдашуни, гьар дус кIарала хъярби чилалра дирути ахIен…
ЧIянкIли ца адамла ахIи. Ил, нуничиб гьалаб ши бархьбатурли, шагьарлан ветаурси виалра, илала кIарала хъярби дирути сари. ХIебалас нуни, чинар ва мурт илини илди дургутил, амма илала гьарли-марси сулеркай барибси гарала кIарала кадихьибти хъярби гьар дус дирути сари. Ишди дила гьалар шишала банкалихIирти хъярби илала ахIен. Илала хъярби нуни далути сари. Илди ца-цали галгаличирад касибти сари, илдачиб сегъуналра дамкъа бируси ахIен ва…
Сепайда. ХIязлис сайра ну ил юлдашличила гапикIусира. ХIебучIа илини нушала газетара. Илини ну се газетализив узусиралра балули хIейэс викIулра. Балалри, гьар къаршиикибхIели, сена хIела «Шила гIямру» хIейкIи. Биалра, нушала гьаларла юлдашдеш багьандан, гьандушили жагьхIелла гIямру, цугбушили Сагаси Дусла байрамлис, лукIасра нушачила ца пикрихIебарибси хабар.
Хабарлизиб гьанбуршуси замана нуша хIябцIа-хIябцIали дус диубли дургира (ну дила юлдаш Кьадила СалихIличилара гъайикIуси). Нушала диштIати хъалибаргунира лерри. Унра Кьялкнила шилизир кIелра дарх учительтани дузули дииши, викIулра. Юх, ахIенри! СалихI ит дус Бускрила школализив учительли узулри, ну – Дибгашила. ГIебшнила ва янила замана нушала юлдаш ва дила унра Асадуллачил дарх алхIят бархIи гIяярличира дашутири. Дарх дашутири шадлихъуначира. Сухокумсклизивад Асадулла вакIалри (ил илав шоферли узусири, баз хIянчиличив, баз хъулив), иличи гIяхIладлира дашутири. Дарх дурадуркIутири байрумтира. Сагаси Дусла байрамлис, бархIехъ цIяббиубхIейс, учидиркутири хъаршар СалихIличир, гIур хьаршарти нушачир даимдирутири байрумти. Сагал Дусла байрамлис нушала, бикIуливан, чеббикIла беркалара (деликатес) камхIебири, яра гIярала, яра цурала, яра чиди-биалра цархIил вацIала жаниварла диъ. Нушала цала итиллизибад дигIянасира хIебири.
ХIера, илгъуна Сагаси Дусла байрамличир (1978 ибил дус сабри ил) нуша хIябалра, байрамла бехIбихьудлизир СалихIла хъули кадиилри. СалихIла хабчаб Султанатли халдари бицIили кIарала хъярбира хIябал литрла шишала банка бицIибти хъярбала шинра столличи кадихьиб. Гьаланачиб нуйчив ца-хIябал дус гIямрула халаси Асадуллани чебуциб шараб-шинна банка, гIур – нуни. БусягIят зерзердухъун хамхализир тяхIудеш, буцIар бархIи цIуэрили вяхъибсиван. Дирхаирая, ил анцIбукь гьанбикалли, гьаннара дила чархла хIила тумазир хIилис кьадин итди шарабла шин дашутиван билзан.
Ит Сагаси дусла дуги нушала гьала столличи СалихIли кьям бицIили цархIилти журала хъярбира кадихьиб. Гьаланачиб нуни илдачи пикри бяхIчихIеира. «ЦIуба хъяр сен кахIейсулри?» – дугьаизур набчи, цIиваили хIулбира сайра, дила юлдаш. ХIеризуррагу, кьям бицIибти хъярбачи: илдазирад цацадехIти тамай ширали (цIедешла шин) дицIибтиванри, ва илдала духIнарти кьуми дархли чедиулри. Сенрил наб илди хъярби гьаларра чедаибтиван бизур. «ГIе, гIе! – викIар юлдаш. – ГIебшни хIуни ХIулрила вацIализиб баргибси хъяр сунечиб бакIибси галгала хъярби сари ишди. Укен»…
Цугли кIел баз гьалав, гIебшни, СалихIлизира набзира дила бажа Чарак дугьаизурсири (ил СалихIла хьуна узикьарра сай). Бухъна ХIулрила шиличи хIербикIуси Карабайла вацIализирти цIабикьалалис хIядурдарибти урцул машиналичи чедихъес сунечил дукьни сабри илала тилади. Янилис нушабра урцул гIягIнитири, ил багьандан хIулран мешебей Шяшула МяхIяммад чеваэс гIягIнисири. Чарак колхозла дехла машинала шофер сайри. Гьамадли бетарулигу нушалара архIя дикIули, нуша Чаракли гьалабихьибсиличи дебали разидикира. Карабайла къаданир камдирути ахIен дугIла мицIираг, багалабиэсгу викIули, нуни барх касира кIикьярякь тупангра.
АлхIят бархIи сабри нушала архIя. Кумли-къаданирад дикили, нуша даира ХIулрила шилизи. Шяшула МяхIяммадли, дукили Карабайлизи, чедаахъиб цIабикьайс хIядурти урцул. БусягIятал илди машиналичи чедихьили, берки хIерикун, Чаракра илала юлдаш шофер ГIяхIмадра бакIибси гьунчибад шилизи бархьили, СалихIра нура хьурали гьайдиубра, вацIакад лаг.
Агь, бамсриагарти жагьдеш!
Байхъала сягIятли хъули диахъуси машина лебли, нушани чеббикIира бегIлара камли 3-4 сягIят хIябал шила (ХIулрила, Кьялкнила ва Гьунахъарила) вацIализибад лаг башуси кьяшла дякь. Лебилра нушала гIяярра бара лямцIван жайран чебаъниличибли таманбиуб. Вахъ дила вамсурдешли, нуни чебиули ахIенри гIебшнила вацIала жагадешра. ХъарчIайчи гIелахъибси тупангра наб декIси махван билзулри. Дила хIулби вацIала гъярцIа дякьличицун сарри хIердикIути. ХIерикIулрагу – ила байгьарли кабихьи баягъи ит Пушкинна «РебкIибси пачала рурсиличила ва 7 багьадурличила хабарлизиб» гьанбушибси гIинцван бикьурси цIуба хъяр (халаси бизиси хъярлис муиранти цIуба хъяр бикIар). Хапбарили хъяр, ласяхъили гIелавад вашуси юлдашлизи ахъли викIулра: «ХIяра иш ТIажас хъяр!». «ХIяра иш Арсейсра», – гьабатур наб илини тяп нуни баргибсигъуна цагьатIи хъяр. «Чинар дирути ишар цIуба хъярби?» — хьарбиулра юлдашлизи. «Нушала шимази хъярби дицес башути хIулрантала дехлизирад кадикибти дургар», – чарбатур илини жаваб. КIелра уршилис (ТIажа-Ражаб 4 дусла, Арсен 6 дусла) ца-ца дикьурти, бизити хъяр дикнили дебали разиварибси ну, сегъуналра бамсри агарли гьамадли хъули ваибсири.
Сунени бурни хIясибли, СалихI гIергъиси бархIи цIябли лебай хабчабра сайра эмхIечил нуни хъяр баргибси мерличи вякьи уилри. Савли сягIят гехIлис илди чарбухъи саби: эмхIечир 3 гавлаг хъярбалара сарира хабчаб хъули, сай СалихI — Бускри дурсрачи.
Яни гIяярличи дякьунхIели, юлдашли набзи ил мер чебаахъибсири. Илала гъай хIясибли, итхIели ну, бара бекI ахъбуцили, дякьла чеди хIеризурси виасри, дила кIелра урши белкъесли хъярби лерхутири. ХIебалас, сен нуни ил хIебарибсирил. Амма дебали гIяхIли балас ца секIал: гIергъиси бархIи, хъярбала вагон биубхьар, мар саби, ну ит ХIулрила убла шиличи хIербикIуси вацIала бяхIлизи сеналра чархIелхъаси.