Илини шанда мез дали

Наб кIел дис­ (лезвие) духIнар лерси шуш­ка савгъат­ба­рес хIя­жат­лири. Илгъуна жяв за­манала шушка нуни Куба­чила музейлизиб чебаиб­сири.

Иличи мешуси тIалаб­барес ибси пикриличил Куба­чи ракIира. Дила виштIал узи МяхIяммадличил ца клас­слизив учIули калунси гIям­музган ГIяхIмадла (ГIяб­дусалам­ла ГIяхIмадлис дугIахъарланти ил­кьяйда бикIутири) урши Багьаут­­динни ахIи, илгъуна шушка барес хIей­рар бикIи набзи, ва нуни ил варгира. Ва пахрули рицIира илгъуна хIурматла гIям­музган уста ДугIахъарла шилизивра лев­ниличи. Илала бегIти жявли нушала ши­лизи гечбиубтири.
Дубурланти гьалаб гъамти гIяхIлала вай-гIяхIличи мур­талра башутири ва чула тухумталайчибра имцIали гIяхI­лала хIурматра бирусири. Би­кIули бираргу, дубурланнис бегIлара дурхъаси гIяхIял вируси сай или. Ну 7-ибил класслизир ручIухIели дила гъамтачил, ГIяммузгила шилизи, мекъличи рякьунсири. Ил шилизибти дила бегIтала дебали гIяхIти гIяхIлала рурси Рашидла ПатIимат шери аркулри илхIели ХIяжихIусейс. Шила дублабси майдайчиб булхъути ПатIиматла къугъати ва цаван жагьли кабизурти узби ХIяжирасул, Рабадан, Мя­хIям­мадзагьир, ГIябдул­халикь, ГIябдулгIязиз хъумартес хIерирус нуни. Илди илцадра цаличи ца мешути ва цабалгунти жагати, зантти сабри. Някъ-някъли шандан мутIигIбакIахъибси хабарла мегьла уста Рашидли сунела уршбира бяркълизибра гIякьлу-дагьрилизибра шандайсван дебш дедибтили сабри халабаахъибти. Сенрил набра итхIели гьанбиркусири лебилра гIяммузганти хасти дебшли чIумабарибти саби или. Кабизалачевси гIяхIгъабза Рашидлара малхIямси Зайнаблара рурсби Хадижат, ПатIимат, Сакинат ва ХIурият адаб-хIяялизиб ахъти ва бузерилизиб саберхурти сабри. Нуни бални хIясибли, Рашидла бегIлара виштIал урши ГIябдулгIязизли сабри дудешла санигIят даимбарибси. ЦархIилти уршби-рурсбани декIар-декIарти санигIятуни чердикIибтири. ГIябдулхаликь лебилра хъалибаргла хъарихъ ветаур. Ил Избербашлизив ахъси къуллукъличив дахъал дусмазив узули сай. Ил къугъаси хъалибаргличила баянтачил кIинайс учIан тянишвирис. Иш гьакIлис ХIяжихIусейчила саби белкI.
Дубурла жанай вававан жагаси ПатIиматлара хабарла нартгъуна ХIя­жи­хIусера талихI бахъхIи-декIар бухъян­би­тIунси ахIенри. Илди урши акIубли гIергъи декIаркабикибтири. ПатIимат МяхIячкъалализир ХIяжихIусен Каспийсклизив хIербирули калунти саби. Илдала урши МяхIяммадхIяжи Сургутлизив хIерирули сай. ПатIиматли кIинайс ХIяжихIусе узикьар ХIябиб Расуловличил кьисмат цабарили, Наида бикIуси рурси акIубсири. Гьанна Наидара сунела хъалибаргличил Избербашлизир хIеррирули сари. ПатIимат чумал дус гьалар итил дунъяличи аррякьун. Ил хьунул адамличила сецад гIяхIти гъай дураллира, сеннира камли дирар или гьанбиркули саби, даргала мезра хIедиур илала кабизалачерти къиликъуни сипатдарес рикIусири дила нешра иличила, сенахIенну ил илцадра малхIямси ва гIяхIти хIял-тIабигIятла сарри.
ХIяжихIусен гIурра хъайчи­кайиб­сири ЦIудхъурла шилизирадси исбагьичи. Илдала Кьурбанкьади би­кIу­си ур­шира лев. Илизи сунела са­нигIят гIе­ба­сахъес дахъал къайгъни дакIу­да­риб дудешлира.
Чуйнара телевизорлизир ХIяжи­хIусен Кьурбанкьадиевличила (илаб илала у ХIяжи или къантIкабарили бурули саби) передачаби чедаахъибтири, ил гIяммузгантазивадли бегIла гIергъисигъуна мегьла уста сай или бурусири. Амма ил далил уббяхъесил ца гIяхIсира баян балуси саби нуни. ХIяжихIусе узикьар ГIябдусаламла ГIяхIмадла бахъал уршби-рурсбазивадли баягъи нуни макьалала бехIбихьудлизиб сунечила гьанбушибси Багьаутдин бикIуси урши гьанна левгIев гIяхIси мегьла уста ветаурли сай. Ил Кубачила шилизив хIерирули сай ва сунела дудешливан ва гIяхIцад дусмазиб ГIяммузгила бахъал машгьурти устнаниван шандан бушинбиранна санигIят бузахъули сай. Ил Багьаутдин бикIуси гьарли-марси мегьла уста левниличила телевизионщикунани балули хIебурги ва ХIяжихIусейс цайли ца левалси гIяммузгантала устадешла бикьри сай бикIулри. Газетабази иличила макьалаби лукIути журналистунанира балули хIебурги гIурра жагьилти гIяммузганти лебниличила чула хала бегIтала санигIят бузахъути. Багьаутдин хIелуси Дахадаевла районнизивцунра ахIи, унраличибти шимазибра адамти камли бургар. СенахIенну ил минала гIяммузгантала устадешла дякь дигиличил ва умутличил даимбарибси гIяхIгъабза сай. Багьаутдинна рузи ПатIиматла урши ГIябдуллагьлира бузахъули сай ил хIурматла санигIят. Леб узби ГIяли ва МяхIяммад Нугъаевхъали бикIути пергер мегьла устнира. КъантIли буралли, гIяммузгила шилизив акIубси цалра уршили чула хала бегIтала санигIят хIебяркъурли кахIелун. Ил гьамадси са­ни­гIят ахIен, ва ил бузахъесра дахъал цIа­­кьанира сабурра хIяжатти сари. Ил багьандан бахъалгъунтала ил бузахъес имканти лерли хьалли цархIилти са­нигIятуни чердиркIули дирар.
Гьанна ГIяммузгила ши бацIкабухъи саби. Илар сарицун гIергъити дусмазир хIеррирули калунси ва чиналра гечриэс кьабулхIерикибси ПатIимат ХIяжигIяхIмадова 2016 ибил дуслизир итил дунъяличи аррякьун. Илала уршбани чула шиличирадли циила гьарахъли чус юртани делшун ва илаб хIеркабирули саби. СенахIенну ГIяммузгила буркьа шилизи укьес машинала гьуни лебсира ахIен.
Декабрьла бехIбихьуд­ли­чив 70 дус виэс 10 бархIи калун­хIели ХIяжихIусен гIям­ру­ли­зивадли арякьун. Гьала-гьала ил суратуни кайсули ка­лун­сири ва республикализив машгьурси фотограф сай­ри. Илинири бегI гьалаб рангла пленка пайдалабарибсира. Илкьяйдали ил сагакьянчили вирес гьар мерличив гьуцIикIусири. 41 дус виубхIели, илини кьасбариб сунела хала бегIтала санигIят даимбарес. Гьайгьай, гьамадли ахIенри илгъуна лебгIеб декIси ва къиянси хIянчилизи ахъес. Амма ГIяммузгила шилизибадти устнала бузерила гIягIниахълумицун хIедирар цIа улкахъути, илдала уркIбазирра чула санигIятличи дигила цIа пархдикIути сари. Ил секIай киб ХIяжихIусенра дудешла гIевдухьлизи. Илала дудешра хала дудешра машгьурти мегьла устни бирутири. Бурни хIясибли, дунъяличиб машгьурти полководецуни Чингисхай, Тамерлай, Надир-шагьли, Наполеонни, Александр цаибилли, Багратионни ГIяммузгила устанани дарибти ярагъ сарри пайдаладирути.
ХIяжихIусей гIяхIцад къиян чебаиб дудешливан ярагъ дарес бурсивиэс багьандан, амма дубурлан урши кьасчевсири. Илини бурни хIясибли, чула кьамли бирусигъуна ва дудешли бурусигъуна ханжа ранг муэрилизибри сунени чебаибси. Илгъуна рангла бетаайчи узусири ил ва хала бегIтала устадешла дигIяндеш гьаргбарибсири. Илкьяйдали шанда мез дяркъур дубурлай. Ил кьаслизиври сунела уршилизира ил санигIят гIебасахъес. Вирхес вирар ил пикри гьарбилзниличи.
ХIяжихIусе гIевдухь­лизи бахъал гIяхIли бири башути. ЦабехIли илизи ярагъ дирахъутири, цархIилтани илала суратуни кайсутири, хIябэстани иличила съемкаби дирутири. Иличи гIяхIладли башутири Англиялизибадли, Франциялизибадли, Чехиялизибадли, Америкализибадли, Мексикализибадли, Германиялизибадли, Канадализибадли ва цархIилти улкназибадли. Илала адрес саби Дагъистан, гIяммузган ХIяжи. ИмцIатани илала фамилия бархли балуси ахIенри. Лебилра тамашабирахъутири илини дарибти ярагъла дебшли. Цали къапулизи бяхъибхIели илини барибси шушкали ил кьисбарибсири, амма шушкалис бекIлил зарал бетаурси ахIенри.
ХIязлис ахIен декIар-декIарти улкназирти, дунъяличир машгьурти музейтазир гIяммузган устнани дарибти ярагъ мяхIкамли дихIути.
ХIяжихIусен кьаслизиври ГIяммузгила устнани дарибти ярагъла ва цархIилти гIягIниахълумала музей балкьаахъес, амма илала кьас кьисматли гьархIебизахъур… Ил гIямрулизивадли арукьни Дагъистайс гьарли-марли халаси бетахъри саби.
Дудешли кьяш кацIибихIи уршили бекI кабирхьу, бикIути саби дубурланти. Илгъуна машгьурси мегьла устала урши Кьурбанкьади Кьурбанкьадиевлира гIяммузгантала устадешла хабар гьатIира машгьурбирахъниличи вирхес вирар.
«Дубурлантала бурала лебси саби, гIяхIси гIягIниахъала барес багьандан убзаличи кабихьили мегьла бутIа, устала рухIла сахаватдеш ва сабур диэс хIяжатси саби ибси, — викIусири ХIяжихIусен, — шандан алкIуси саби цIализиб. ГIяммузгила шира цIализиб акIубси биэс хIяжатли саби. Наб дигулра дила шантала устадеш детхIехъили ва даимдиубли.
Дагъиста тарих ханжултачил ва шушкначил белкIунси саби, — даимвирули сай уста, —ил халабарили бурибси гъай ахIен. ВегIла гьалмагъдешла чебяхIдеш иргъахъули, илди ярагъ савгъатдирутири бегIлара дигути ва гъамти юлдашунас. Хъулиб бегIлара дурхъаси сабнилизи халбирули ханжал яра шушка нас­луличибад-наслуличи биахъуси саби. ХIязлис ахIен кьалли дубурлантани илгъуна ярагъ шаласилизи ва хIяяла ахъдешли сабсилизи халбируси.
Ну хабарла мегьла уста Къуцци МяхIяммадла уршила урши сайра. Нунира набчи баибси кьякь дила уршилис аманатбирис.
Гьалабла замана гIяммуз­ган­тани чула бузерила дигIян­дешуни цархIилти халкьанази далахъути дуили ахIен. Гьарил устала сай-вегIси мугьурра буибси саби. Илкьяйдали цаличиб ца ункъли ярагъ диресра бурсибиубти саби илди».
ГIяммузгила устнани дарибти ярагъ дунъяличирра бегIла гIяхIтази халдирути сари. ЛергIер чедетаахъили дирути сари илдани мегьлизирадли цархIилти ваяхIра. Рашидли дахъал мегьла ваяхI савгъатдарибти сари нушабра. Нуни илдазиб ца мугьур хIясиббарибсири, ва дудешлизи хьарбаибсири ил се саби или. Дудеш викIусири дила пергер юлдаш Рашидла ахъти устадешла лишан саби или.
Ну нешли чуйнара цар­хIилти зилан рурсбачил гIям­музган ГIяхIмадличи мирш яра арцIила дашухIели гIяби адилтIуси гIягIниахъала (илис нуша хуц дикIутири), цархIилти гIягIниахълуми дарахъес рархьибсири. Гьанбиркур, ГIяхIмадли сунела гIевдухьлизир, илала рурсбачил нуша ил тамашала бузерила мер чебаэс дашутири, мегьла ваяхI дирули вири. Илини цIализиб мегьла бутIа сунес дигуси жураличи буршули чебаибхIели, ну тамашариубсири. Илкьяйдали мегьлис шандан дебш лугни чинад балусири нуни. ХIял-тIабигIятра ил гIяхIгъабзала чIумати ва кабизалачерти дирутири. Илала хIурматра халасири дугIахъарланти-ургаб. Илала уршби-рурсбира гьанна дугIахъарлантачил кьисматуни цадарили, уржили хIеркабирули саби. ХIера, илгъуна чIумаси бархбас леб гIяммузгантачил дугIахъарлантала.