ДурхIядеш гьандикахъибси кьумур

Нуша чумал зилан гIергъити дус­ма­зир шила декIар-декIарти къатIаназир хIер­ди­рули урдухъунра. Дур­хIя­хIели чучил Къяба дубура-алавти мер-мусакад къунзикIули ка­лунти уртахъуна­зибад дир­кьала мер-мусаличи геч­биуб­тира, камли кали биалра, леб. Ва, хIерая, гьачам-кIина къар­­шиди­киб­хIели, «Да­ши­раягу нуша дур­хIя­дешла дус­ма­зирван минала Чи­бяхI­­шант­ла авлахъла музурби-къа­­дур­­­бикад къунзра дул­хъе­хIе, гIяхI­­си ихтилат­барес чеб­­би­­­кIиб­си майда бутIаличир кьацI­­­­ла­ра дирехIе»,— илгъуна пик­­ри чуй­нара гьалабихьира гехI­­­цIа­­ли дусла гIямрула дазу ириъ ахъибси, вахъхIи пен­­сия­личивси Шагьнаваз ГIяб­­ду­самадовлизи, илала ун­ра­ли­чив­си Шайхла Ражаб­лизи ва чу­мал-гьатIи урта­хъ­лизи.

– Хала дудешра, дудешра, нешхъалира хIечи гIяйибта биркьули саби, хIела «къар­ши­диркехIе» ибси пикри хъу­муртули или. «Мурт че­вя­хIи­хъусири, къунбала гавлаг хIу, ЧибяхIша?!» или ургъули кIев хала дудеш, – дугьа­рил­­зули уррухъун Зульфия, районна администрацияла хIян­чи­зар, Шагьнавазла рурсила рурси.
«Се адам вирусира ну бурибси гIямрулизи дура­хIе­бур­кIуси» ибси пикриличи вакIили, Зульфиязи октябрьла 6-личив вирусра ЧибяхIшав или чIумали бурира. Набра хабарагарли, ил бархIи бархIехълизиб дила телефонна кьачIа паргъатагарбикиб.
– ЖагIял ну машиналичил лявкьясра. ХIела уртахъуни-узбачил дила хъубеш дудешла шила дублабси анхълизир цаладиркудая, – сабри Сул­тIан­бег­ла Ризва урши Заурла, Зульфияла мура зянкъла мурад.
Кабизахъурси бархIи гIебшнилайчи мешуси ахIенри, хIекьли ванасири.
ДахъхIиагарли нуша анхъла ца гIямзила, журуга столла гIела кадиили урдухъунра. Гьаланачи цаладикибти хIябал зилан сарри. ГIур, камси заманала бухIнаб багьла-багьлали, авид чебирцIес бехIбихьиб, иличил дарх нушала ихтила­тунира дя­гIу­ра гьарзара диуб. БегI гьалабси яргализир­ ну­ша­ни заманалис гьалаб итил дунъяличи ар­бякьунти уртахъуни гьанби­ка­хъира, Зуль­фиялира илис ку­мекличи ба­­кIибтанира балкьаахъурси хинкI­­личилра цар­хIил­ти хурегу­начилра давла­чеб­си кьумурлабси хуреглизи ахъира.
Берклумази ахъибтачил цавалги виублихьар, ну, виш­тIа­хIелила гIямруличила гьанбикуназив сайли увухъунра.
– Чина хIерикIулри хIу? Кьу­­мурла хIерикIен, укен! Виш­тIа­хIели кьяшмас паргъатдеш хIелугули виради, буся­гIят–хIулбас… Агьа, гьайгьай, чардарес алавухъи хIей­иши нушала авлахъла дагла давлуми, – гьачамцун ахIи, иб ГIябдусамадла урши Шагьнавазли.
– Ватигу хIерикIахъес. Ила­­ла ахIенну дила хIулбира диш­­­­тIати нуша кьацIливан дал­­хути, кьарли дерхъибти мер-мусакад къунзли сарину, – мас­лигIятухъи викIар Шагьна­ваз­лизи Шайхла Ражаб.
Илди кIелра зиланничила къантIли бурисра. ГIябдусамад­ла Шагьнаваз строительный техникум таманбарибси, дахъал дусмазив районна шила хозяйствола управлениелизив ва колхозуни-совхозуназир тIаш­­­далтути стройкабачив про­раб­­­лира инженерлира узули ка­лунси сай. ГехIел баркьибтала дудеш гIергъити дусмазив, декIси изай гIямрула уртахъ итил дунъяличи ар­ру­киб­хIейчивад, гамъали сай. Амма баркьибтанира илдала дурхIнанира даим дигили алавуцили, цундеш се сартилра хIедалахъули, хIерирули сай.
Шайхла Ражабли Дагъиста шила хозяйствола институт бел­­чIун. ХIянчила марси уставан урули вири Ражаб шантани ва, шила хозяйствола управлениелизив узухIели, шимала ванза бузахъантани. ХIябал рурси ва авал урши абикьурси илра гьанна вецIал дусличивра имцIали пенсияличив сай.
– ХIу кIелра илдачила ахъти дугьба угьулри. Сен, гьатIи, илди кам-гьамси-биалра хIян­чи­ли алавхIебуцили балтули ба­чабархибси заманализиб? – хьарбаибсири гьачам дила унраличил варх узули вируси Ибрагьимла МяхIям­мадли. – ХIу­куматла тяхIяр-кьяй­­да дарс­дирес, хъям-кьацI­лизи ихъути хIякимти да­кIу­булхъес бехI­­би­хьибхIели, ха­тIа­хIер­касли, чула тIалабуни хIя­сиб­ли, къалпти документуни дир­­­цIахъес «бяхIчииухIели», ил­­дачил разихIебикиб Шагьна­ваз­ра Ражабра ва дахъал тIама-гьама агарли пенсияли­чи арбякьун. Амма дагван бусягIятра адамдешла гьундурачибад сахаватли ва минала бегIтала дурхъати гIядатунас марли гIямру дуркIули чебиур кIелра, – ибсири илизи нуни.
Даг арши-мурали дерхъили дирути хъумачирти ишхIелла тIалабуначи далкадикибти машрикьла ва магърибла шайчир тIашти юртаначира хIерикIули увухъунра. Ил сапарлизив Заурла хъубеш дудеш МяхIям­мад­ли хIисабварили вииши, набчи гъамиубли, викIар:
– Их уди шайчибси юрт Ум­­матхъа Юсупла уршила саби. Дила пикрили, хIушала зилан, че­бяхIшан ветаурси удибси ши­лан Юсуп, хев виэс викIулра уршиличив. Уршила юртла цаибил дерхI бетонни кIапIбирули бузутала бригадара леб иш­бар­хIи. ХIуша разидикадалли, нуни Юсуп иша живирисра. Илра шила хозяйствола управлениелизив ва цархIилти организациябазиб бухгалтерли узули калунси сайри. Юсупра, гьанна вецIал дусличивра имцIали пенсияличив сай.
– Гьайгьайрагу, тIамадара, – викIар илизи Шагьнаваз.
– ХIуша, илала дагла ур­та­хъуни лерни бурасли, цIа­ли игуси батурлира хIушала мякьлав вирар, – иб Заурли.
ВахъхIиагарли, сунес халаси савгъат бедибсиван­ хIул­кIу­ли, нушала мякьлав сайли увухъун Юсуп ва яр­га-яргали хIя­балра нуша кIап­дур­цули, са­лам-каламлизи ахъиб.
– Агь, хIушала жан дерхъарти! Баркалла ишкьяйда ца­ладикес кьасбарибти хIу­шаб! Ишгъуна гьунибаънили­чила даим пикриикIусири. Кьун­тIачи, гьари, кертIа набра чягъирла ца стакан! – разидешли дицIибти дугьби ургуби­кад арцахъур Юсупли.
Нушабра хабарагарли кьу­мур тIягIямла берклумани­ван, диш­тIахIели ва жагь­хIел­­ла гIям­руличила дурути гьанбику­на­нира, чесабашути уртахъ-тя­ни­шунара, чебирцIахъес бииб. ВахъхIиагарли нушала мякь­лав сайли увухъун гьалавван районна больницала бекI тухтурли узес вехIибихьибси МяхIяммадсалам, иличил варх леври урибси мицIираг адилкьан СултIанатла Къубаццила ур­ши МяхIяммадра, бахъли мас­хурти-мартачил уруси Розала Маммара.
– Ну Огни шагьарлизив узухIелира дила дудешла узи Шагьнавазра, Шайхла Ражабра, Къубихъа Набигуллагьра, чула ургав ишбархIи агарси Умалатла Зайпуллагьра, узбиван цалабикили, хIекьли балгунси ихтилатличи ва давлачебси кьумурличи кабиръниличила гьачамцунра ахIа­гъиб­си­ри.
ДурхIяхIелла дусми гьандиркахъули, хъум­хIер­тести ихтилатунази ихъутири илди. Игъбарлисван, иш­бархIи нура илдала мякьлав сай­ли увухъунра. Чарх арали ка­лабая хIуша! – ахъли викIар Мя­хIям­мадсалам.
Ишди тугъала авторла ученикли вируси, дахъал дусмазив хIурматличил уруси историяла учитель Шайла МяхIям­мад­сягIид гьарахъли левалли, пиширхъули сайри нушала анкъи-къушлав вагьарииубси. Авлахъкад хIер башахъуси ну хIисабварибхIели, илини иб:
– Дила учитель, хIуни хIердирути УржигIяйла бяхI, ЧIямуркк, Хъамхъамела къатти, Ибли, Хьана бяхI… сегъунти дирутири партияла дусмазир?
Набчи дугьаизурли гъайи­кIу­си МяхIяммадсягIидли ца­ла­би­кибтази Заурла юртла итил шайчиб лебси хабарла ка­шарличилара, УржигIяйла шур­­мачилара, илдала гIела шайчибси, нуша хъяшни дизули дируси шараличилара нуни ца-чумал дев дурили дигни багьахъур.
– Халаси кашар бирусири бусягIят ХIяжимаммала Мух­тарла юрт тIашси мерличиб. Илар хIердирули дири 100-личирра имцIали хIяй­ван. Дояркабира дукикьянабира камли хIебири. Нуша хъяшнас цацахIели, илдала цацабехIтани буртла кьулса, нусила бутIа, ниъла стакан луги. ХъумхIертисра жимих или ируси, хIяйвантас итди дусмазиб лугуси кьиблакьумала кьумазибад барибси чIумаси, цIудара кьацIлагъуна бутIа. Илала кIел тIулцада бикаллири, бархIиахъайчи лямбирес биусири. Гьанбикиб кашарла ишил шайчибси гунери. Илала уди шайчирти силослис кьарли дирцIути урегал кур.
ЧебяхIси ВатIа дергълис гIергъити дусмазиб ишаб гьан­­биркур фашистунала хIил­­лурта гьабяхъибти Рос­товла, Ставропольла шими-ша­гьуртазибадти урусла нушагъунти биштIати, нешани, хала нешани, хала дудешуни. Ил­дани мицIирагличил дугурби дуркIули бирутири. ХIерели кьацI­ла бутIа яра авлахъличиб­си букуси кьар бикахъес чар­ка­бикIи. Урус мез хIедалути ну­­­шази картошка, кьацIла бутI­ни, хъара… хахъес някъбала ли­­шантачил ти­ла­ди­би­кIу­ли­ра гьан­биркур.
– Датирая гъай. ХинкIи диргIули сарину, – дугьаизур нушачи.
Чумал хинкI дерки-хIедерки левли, Шайхла Ражаб ургубакад хIерикIули, викIар:
– ЧIямуркла чеди шайчирти набадарили ва картошкали дегIунти хъуми гьандиркуру? Илав хIела хала дудеш Къуби къараул вирусиригу. Чуйна дякьунтири нуша набадари ва картошка дигIес.
Шагьнавазли далайла тIама арцахъур.
«Къяба дубура бикьри
Сабри деркIиб гIямрула,
КалахIе хIед мартили,
Аллагьли ардукайчи.
ХIяйтъая уртахъуни,

Дерхъабра билзахъена…
Бержая, ласбарая,
Ца набзира бихая,
ЛехIкамайхъудраяну,
Далайая, хIяйтая!»
— Агь, хIела жан датла марси уртахъ! ВяхI, хIезир далайла устадеш лерни гьанна ахIи хIебагьурра. Амма гIер­гъисигъуна куплет, Сагид ГIяб­дул­лаевла дугьбачилри хIуни бел­чIунси, – ира «Арали ватаби» бизахъурли.
– ХIела дудеш Сулайбан Кьурбановичли Сагидлацунрив, гьатIи, назмурти дяркъяхъурти. Батирайла, Сукъур Къурба, Сарат ГIялиевала… Агь, вегIебш, илдазирад дахъал хъум­картурлира, – иб Шагьнавазли.
– Селичила пикриикIулри хIу? Гьандиркуру гьарахъли ахIенти гьундури-дукьби. Илди бирхI­л­умигъунти дирутири даг хъумачи декла уркри, мер-мераначирад силослис кьар дикули, мурали ва бегIмили ди­цIибти илди дургIелализи ди­ахъухIели, уркри чяртла бекI­назирад дурадитIес хIе­ди­рули, инжитдирули.
– ХIела уркура чяртла бекIализи белхIи дураэс хIейрули, висивиэс хIядурли гьаниркудра, – ира кьумуралавта бакьесли, дукелцIиличил.
– Къунба угьули сай. Дила уркура ахIенрину сунела саб­ри! Ил кьалли бати, дег би­ру­хIели, гIерг­мира хIу­ра унцани къа­да­ла­вяхI гьа­вя­хъиб­хIе­ли, ну­нира иш Шайхла Ражаблираригу хIу вер­цахъибси. Хъумкартуррив?! — ур­тахъра ахъли ду­каряхIиб.
Камси заманалис анхъкад къунзулхъасра или айзурра. Ил­хIелира дила хIулби гьарахъли ахIи тIашли лералти УржигIяйла шурмачира, илдас гьарахъли ахIи бируси шара лебси мерличира хIердизур. Гьанна авцIали дусра-сера шарала лишанти агни ашкарбиуб. Амма шурми лерал. Сепайда, илди цунни чедиулри. Диш­тIахIели нуша пинцIукь дурхI­ниван, чула гIямзурбикад къунзикIуси агарли, цунни. Алавла тIабигIятра ве­гIа­гар­сигъуналичи мешубикили са­би. Илала цацадехIти гIям­зур­базир чус дигнадяхI чар­ка­дикIути кам-гьамти кьулала къаралдлуми­ ахIи, чебиуси агара. Амма, анхъла вегI Мя­хIям­мадлис, баркал­ла! Илини къул­лукъбируси анхъ­ла гIям­зур­базир дигалли хъяр­би, дигалли гIинцби чедиулри.
– Илдачи хIермайкIудну, ва­ши хъярба-гIинцба укес, – ри­кIуси Зульфияни, анхъла вегI­ла гIямрула уртахъли, илдани бицIибси кьям столла ца гIямзила кабихьиб. Ил пергер хьунул адамлис уркIила ванати дугьбачил баркалла хIе­ба­гьахъес хIейубра. Илиниригу ну­шала журуга столра черикIла берклумани чебирцIахъуси. Кали балан дубуртазиб сахаватдешли бархь­хIе­батурти хьунул адамти!