Масъалаличи чардулхъули

Лебтанилра балуси саби халкьли чула тарих хъумарталли, иличил барх миллатла гIядатуни, мез, культура, бяркъ, рухIлашалси давла… гьар секIал деткайхъниличила.

Лерил илди секIал цаличил ца дархдасунти сари, илдазибад цалра давла камбиалли, цархIиллисра мер кавлуси ахIен. Нушала миллатласи культура алкIахъути секIал сари илди. ВегIла культура, мез, тарих, гIядатуни хIедалуси адам чиди-биалра миллатла дяхI чедиахъуси адамлизи халварес хIейрар, илгъуна адам ватIан беткахъибси, гъарибличи мешуиркур. Тарихлизибад балуливан, чула мез, культура, тарих, арагIебли миллатуни дунъяла къакъличирад деткахъибти анцIбукьуни диубти сари. Кавказла халкьла тарихлизир дявти, хIи кертIибти дахъал хIиллаби кадикибти сари. Амма Кавказла халкьани-ургаб бегIлара дахъал балагь-кьадар чедаэс убыхунала халкьлис чебуркъубсири. Россияла императорла тIалабунас мутIигIхIебакIибхIели, илдази чула ватIан бархьбатахъурсири. ИмцIатигъунти убыхуни Турциялизи гечбиубтири, гьанна илдала миллат урабикили лебси ахIен. БегIлара гIядабси илдани нешла мез ва ватIа тарих хъумкартни саби. Дебали кьуватчебти, пагьмучевси художникли дирсили дарибтиван кегIебти чарх-бекIличилти, бузери дигути халкь сабри убыхунала. Илди хIербирутири ЦIудара урхьула дубличиб Хоста ва Шахе бикIути хIуркIбала ургаб. Гьанна Краснодарский крайла мер-муса.
Секьяйдали деткайхъути декIарли касибти миллатуни? ИшбархIи белгити миллатуни урадикахъес багьандан вахъхIи пикривикIес гIягIнили ахIен. Нешла мезла, ватIа тарихла, миллатла культура ва гIядатуни руркънила дурсри школабазир кадирхьахъес къадагъадаралли, баибси саби. Илкьяйдали бетаурли саби ишбархIи Дагъистайзибра. Нешла мез руркъниличила, илди школализир цархIилти дурсрачил бутIацугли кадирхьниличила хIякьикьатлизир гъай-мезлис мер хIебиэс гIягIнисири. Амма цIахдешлисван, нуша нешла мез, халкьла тарих, культура дячIес ва хъумартахъес дирути авараличил дусличи-дус дяхIигулра. Нуша чис-биалра миллатласи кабизлизирад, дяхIлизирад мяхIрумдарес, мякьлизирад гIянддушес дигусиван билзули саби. 19 ибил даршдуслизив Дагъиста миллатунала цадеш, мез, культура, дин, хъархIерагардеш далтахъули, илди керасес ва дубурла халкь чус мутIигIбарес бузути пачала гIярмияличи къаршили 25-сера дус ургъули калунсири имам Шамил. Амма ишбархIила хIукуматли хIила ­майъа кертIили мяхIкамдарибти миллатла давлуми: халкьла тарих ва мез гIямултачил керисули сари. Школализир кадирхьути Дагъиста тарих ва нешла мез, литература, предметуни дурхIнала хьул хIясибли дучIахъес ихтияр бедили саби, гьала-гьала баягъи дурсрала лугIи кIел, хIябал сягIятличи кадикахъили. Шагьарла школабази башути дурхIнас нешла мез хIейгули биалли, илди дарсличи хIебашес бирули саби.
Гьанна багьуди кайсути организазициябала белчIудила планнизирад «История Дагестана» ва «Культура и традиции народов Дагестана» бикIути предметуни уркасили сари. Республикала педагогуначибад бехIбихьили, тарихла шайчибти специалистуначи ва гIядатла дагъистанлантачи бикайчи ил анцIбукьли кьакьабакIахъили саби. Багьудила хIекьлизибси Федеральный законна 28 ибил статья хIясибли, организациябазиб ихтияр лебси саби ФГОС-личи далдикиркути белчIудила программаби далкьарахъес, илди тасдикьдирес. Программабази мисаллис чедиахъути, белчIудила чумал журала планти кадурхути сари, чузибра вегIла ватIа тарих руркъяхъес ва дарс кабирхьахъес асубирахъуси. Республикала жамигIятла хIяракатчиби ДР-ла багьудила ва гIилмула шайчирси министр Уммупазил ГIямаровачи дугьабизурли саби чедир гьандушибти предметуни чараагарли кадирхьес гIягIнити цархIилти дурсри кьяйдали, белчIудила планнизи кадерхахъес ибси тиладиличил. ЦархIилван дагъистанлантани чула тарих, культура хъумартнила шайчиб халаси урехи алкIули саби. ВегIла ватIа тарих ва культура бяркъни гьарил гражданинна чебла саби. Илди предметуни белчIудила планнизи кахIедикахънили чеалкIуси наслу миллатла рухIласи культурализибад, миллатласи аргъайзибад ва адуцалализибад мяхIрумбирули саби. ВегIла тарих, культура, мез хIедалуси жамигIятлизиб сегъуналра культура биэс хIебирар, ил сецад гIилмулашалти, техникалашалти ва дявилашалти ахъанайтачи баалра.
Илдигъунти анцIбукьунани гьайгьайрагу, халкь-ургар кьабулагардешла хIялани алкIахъули сари. ХIукуматли дурутачил цугдиркули ахIен хIякимтани гIямрулизир детурхахъути мурадуни. Россияла законодательство хIясибли, гьарил миллатла ихтияр лебси саби цархIилтачи мешули ахIенти мез, тарих, культура, гIядатуни мяхIкамдарес. Дагъиста интеллигенциялис ва гIядатла дагъистанлантас гьанна багьудила кабизлизир кадиркути дарсдешуначил кьабулбикес дебали къиянни саби. Илди дарсдешуни дагъистанлантала миллатлати-культурала хасдешуни деткайхъахъниличи ва лебил цагъунтили бетарахъниличи цагьатIи ганз саби.
Нушаб мутIигIдакIес асухIебирар. Школабазир сягIятуни камдарили диалра, учительтас саби гIяхIъулали нешла мезла, литературала, Дагъиста тарихла дурсри кадирхьес гIягIнили сари. ЧеалкIуси наслули нешла мез ва тарих дагьес гIягIнити сари. Илди хъумартниличил, дунъяличибад декIарси миллатра урабиркуси саби. Гьаннала биштIати нешла мезличил гъайбикIахъес вирули ахIен, жагьилти биалли, бекIлилра гъайхIебикIули саби, шилизиб халабаибти халхIебаралли. Нушала миллатла халкьла культуралашалси давла мяхIкамбарес секьяйдали вирарал гьарил уркIи изуси адамлис пикриухъес чебиркур.