Шила мер-мусаличила

Топоним-грецияла мезлизибад урус мезлизи бакIибси дев саби. Илала мягIна саби «мер-мусала, секIа у» ибси.

Дахъал уми лер тIабигIятли детаахъурти ва адамла кумекличил диубти мер-мусала ва цархIилти секIултала. Илдас уми лугути,гьайгьай, адамти саби. Уми лугнилара дахъал тяхIурти лерти сари. СекIал селичи-биалра мешубарниличибли, ил секIал барибсила уличибли ва дахъал цархIилти тяхIяр-кьяйдаличибли.
Топонимтачибли давлачебси саби нушала ши ва алавчарти мерани. Нушала, жавгъатлантала, мезлизир дузахъути уми дахъал сари. (Жавгъатлантала мез дарган мезла Хайдакьла лугъатлизи кадурхули сари.) Дила шила цацадехI топонимти гьамадли иргъулра. ХIера, ши-алав тIинтIкадиубли сари цIедешла унхъри, вацIурби, къадурби. Гьарилла сунела у лебси саби. ИмцIатигъунтала уми акIниличила балра балулра.
Совет хIукумат кабизес гьалаб жавгъатланти чула саби-бегIти ванзурбачиб бузули калунтири. ВацIурби кадяхъили, кьадубазибад умубарили белгIуси ванза бетарахъусири. Хъубзурани илди дузахъутири. Совет хIукуматла замана биалли, ванзурби цахIнадяхъиб ва колхоз бариб. ДекIар-декIарти мераначирти илди ванзурбала уми ванзала вегI чи виалра, ил ванзала вегIла у бихули калун. Масала, гьанна бусягIятра лер Арсла, ХIяжигирайла, СалихIла, ХIяжимурадла, Мурадла ва цархIилти мурул адамтала умачил дузахъути унхъри ва кьар удути майдунти. Илди мер-мусала умира лерти сари. ХIера, ГIятIрела, ГIявекла, УрчIекIнила. Ишди Жавгъатла ши биэс гьалаб дирути шимала уми сари. Дила шантани пайдаладирути дяргIибти шинна гIинзурби, лер сарира жявхIелла замана адамтани дарибти. Илди сари: ХутIула, ГIябдуллала, Мурккулла, Пиртала, ГIялила.
Нушала ши-алав дугIбас гьалакадизурти кIел бяхI лер. Илдала цалис Къабанна тум, итиллис Амилла бяхI бикIар. Сен илдас илкьяйда бикIусил балуси агара.
БятIала балтIа бикIуси мер леб. Гьалаб ил БятIа бикIуси хъубзарли кьадубазибад умубарили бетаахъурси мер буили саби, Гьанна ил мерличир бахълис хъуми гили сари. Хъучи аркьухIели, БятIала балтIаличибси хъучи аркьулра иру. Ши-алав гьарахъли ахIи Жирбан- тум, Жери-баттах, ПпяхIлалла –къатI, ХIяртан-бягI, Сулупа, Къатта, БарицI-бягI бикIути меранала умира лер. Илди умала имцIатигъунтала акIни нушаб гIячихъли саби.
Амма дахъал лер секьяйда детауртил белгили ахIенти умира. Наб багьес дигахъаси илди уми секьяйда детауртил. Халатази хьаррикIулра, амма илданира балули ахIен. Ца мисал, ца хIеркI саби кабухъунси, шила чедибад, Ца километрлаван гьарахъли ил хIеркIлис Жанбегла хIеркI бикIули саби, шилизи кабаибси ил хIеркIлис Бари хIеркI бикIули саби. Сен илкьяйда сабсил балуси агара.
Топонимти гьанна бусягIятра детарули сари. ХIера, нушала шилизибад ЧIибяхIнила шилизи аркьуси гьунила ца мер дебали вайси агиличиб сабри. Совхоз бирухIели, Ислам ХIяжимурадовли ил мер сунела техникаличил ункъси даражаличи бушиб. Илла гIергъи, ил мерлис Исламла хъяб ирули бирар шантани.
Нушала Жавгъатла ши чумал къатI­ли­зибад цалабикибси саби. Ца къатI гьан­на гIергъити 30-40 дусла бухIнаб акIубси са­би. Шила администрацияла план хIясибли илар хъулри дарахъес ванзурби дедиб. Адамтани хъулри тIашдатур. Жагьилти хъалибаргуни ила гечбиуб. КъатIлис Шихшакент или у бедиб адамтани. Илис илгъуна у бедес сегъуналра сабаб аги. ХIера, асубири цаибси хъали Шихша бикIуси адамли тIашбатурси биалри,яра цаибси ил къатIлизи хIериэс гечиубси Шихша виалри. Бархьли буралли, нушала шилизив Шихша бикIуси адамра агара, левсира ахIен. ЧIянкIли ца Р.МяхIяммадов бикIуси  тракторист  левси сай. Сунела юлдашунанира илис Рабазан хIейру, чеу буру Шихша или. ХIера, ил адам хIерирни багьандан ил къатIлизив, абзурли къатIлис Шихшакент бихьили саби. Наб ил топоним акIнила хабар гьаннара тамашабилзули саби, сен илкьяйда у бихьибара или. Амма гьанна дурхIнази хьарбаили хьалли,сен къатIлис Шихшакент бикIусил или, балхIебала. Дусми ардукьялли, бекIлил хъумкартес асубирар ил топоним акIниличила.
Нушала ши Хайдакьла районна халатигъунти шимазибад ца саби. Гьести гIямрула адамтани бурни хIясибли, гьанна ил 500 дусличибра имцIали биубли саби. Сен нушала шилис Жавгъат  бикIусил хьарбаасли, чумал тяхIяр дурули саби.
Цаибил. Гьанна нушала ши бируси мер-алав жявти замунтазир шими дуибти сари: БуцIи ши, УрчIекIни, ГIятIре, ГIявек, Кикилинч, БутI дикIути. Илди шими нушала Дагъистан буцес чедулхъути гIяскуртани къирдарибти ва цIали дигубти дуили сари. Илди шимазибад гьаббухъес бикибти адамти цалабикили, хIеркIла дублар хъулри дарили сари. Хъулри тIашдатурли сари къатIани хIясибли. Чумал къатIлизибад цалабикни багьандан ЖямкъватI бикIули буили саби. «Жям» ибси «чебихьа» ибси саби. КъатIличи къатI чебихьили бетаурси ши ибси саби. Ирнила (орфоэпияла) барсдеш биубли «жям» «жав» бетаурли саби, «къатI» -«гъатI».Илкьяйда акIубси биэс дикIулра шила у Жавгъат. Нушала шантас хайдакьланти гIявшила бикIулира бирар.Или ибси «хIябал шила адамти» ибси саби.
Шила у акIнила ишгъуна хабара лебси саби: ши-алавла майдунтачир дашули кьарла мякьи дуибти сари, чусра адамти «живгъитIи» бикIути. Илди дарма кьарла мякьи дукули буили саби гушбиубти адамтани. Илди мякьи дашуси мерлис ЖивгъитIи, гIур биалли ирнила тяхIяр барсбарили, Жавгъат бикIули кали саби.
ЦагьатIи леб: дила шила у бетаъниличила. ХIера, ил ши лушухIели, хъали барес хьулчилизи цаибси къаркъа кабихьибси адамлис Жавад бикIни багьандан шилис Жавадла ши бикIули, гIур биалли Жавгъат бетаурси саби ибси.
ГьатIира тамашала хабар леб бурули, Жавгъатла БуцIи ши бикIуси къатIличила. Гьанна ил къатI тIашси мерличиб жяв замунтазиб буибси саби жугьутIунала ши.Бурни хIясибли,илди вайти адамти буили саби:динничи хIебирхути, авараагарти шикьатIайзи ахъибти, баз-берхIиличи дяхIчиаили тупангуни иртути. Ил багьандан алавчарти шимала халкь ил шилис БуцIи ши бикIули буили саби. «БуцIи»-«вацIала жаниварти» ибси ахIенну, «жярга» ибси мягIналичил саби. Чебулхъути хъямчибани ил шира цIали бигубсири. Илала мерличиб акIубси шила сагаси къатIлисра БуцIи ши бикIули саби.
ВегIла ши, шила тарих, илаб хIербирули калунти ва гьанна бусягIят хIербирули лебти адамти багьес чебси саби гьарил адам­лис. ИлхIелицун викIес вирар «наб ну акIубси дила ши дигахъис» и­ли.