Дарган мез — хазна

Дарган мез халкьла миллатла мез сари. Ил багьандан гьа­рил дарган адамла сунела мез­­личи диги ва пахру диэс гIягIнити са­­ри. СенахIенну, илдала кумекличил са­ри адамтани саби-ургарти барх­ба­су­­ни ка­дил­захъути, бяркъ ва багьуд­лу­ми кай­сути.

Мезла кумекличил сари нушани, ва чеалкIути наслубани, бегIтала гIядатуни гIерисути, тарихличил тянишдирути.
Халкьла айтулизиб бурули бирар: «Гъайли саби дунъя бузахъуси». Ил пикри бархьси саби, сенахIенну, савлила берхIила нурван дунъяличи хапли дакIуулхъули сай виштIаси, илала хIулбала хIерли, бегI гьалаб кайсули саби нешла сипат. Илкьяйдали бегI гьалабси девра бурули сай нешла мезли «нес» или. Нешла мезличил сари биштIатала бекIлизир цаибти пикруми алкIути, шаласи гьунилис бехIбихьуд кабирхьуси.
ИшбархIила тяхIяр декIарси саби. Сен хIедалути дурхIнани нешла мез?
БиштIати гъайбикIес бехIбирхьули саби урус мезли, «нес» или буруси виштIасила дев барсбиубли саби «мам», «мама»-личи, дудеш ибси дев бехIсурбирули саби «папа»-личи.
— Селизиба анцIбукь? Чичиба гIяй­иб?
— БегIтачиб. СенахIенну гьаннала бегIти урус мезличилцун гъайбикIес къайгъ­назиб саби.
Се багьандан детихъули нешла мез?
Цаибилгъуна, бегI гьалаб дурхIнас бедлугуси багьуди «кайцIуси ганз» урус мезли бехIбирхьули саби: дучIути хабурти, назмурти, чедиахъути мультфильмаби.
ГIергъиси замана бегIти къайгъилизиб саби дурхIни театртачи, дурхIнала клубунази, кинобачи бикес. Шилизибад балли сут, алхIят бурхIназиб чула биш­тIати, шагьарлизи бикули саби, илдигъунти мераначи. Амма цалра нешли даргала театрличи, яра дарган мезла шадлихъличи дурхIни бикули ахIен.
КIиибилгъуна, бучIули ахIен биш­тIа­тас даргала хабар, назму, дарган мезличил дурхIнази секIал багьахъес кьас агара, бучIули ахIен даргала газета, хIер­бикIули ахIен даргала передачабачи.
Гьалаб биштIатачи хIеруди бирусири им­цIали хала бегIтани. Илдани дурутири аслу-минала халкьла хабурти, дучIутири далуйти, буралаби, багьираби ва дурхIнази гъайбикIутири кагибти нешла мезличил. Илкьяйда дурхIнани имцIасигъуна замана буркIусири хала бегIтала мякьлаб. Адам­ти гумайла дурабулхъутири. Илар дикьутири дурхIнани де­кIар-декIарти хабурти. Нушала бегI­та­ни буруливан, дура­дуркIутири бузерила хIян­чурби: билхъаби, хъубяхIруми ва цар­хIилтира. Илар бутIакьяндеш дирутири биштIатанира. Ил багьандан дурхIни че­бетаили гъай­би­кIутири нешла мезличил.
Гьанна хала бегIтира балли, урус мезра дархдасахъи гъайбикIули саби, ва илди лерилра гIядатунала мер буцили саби телефонтани, вацапунани, дурала улкнала сериалтани. ДурхIнала анхълизи башути биш­тIа­тас сегъуналра нешла мезла балбуц ду­рабуркIули ахIен, дила пикрили, ил бархьси ахIен. Секьяйда гъайбикIес бур­си­бирутив дурхIни нешла мезличи ил­дигъунти шуртIразиб?
Нушала даргантани урус мезли гъай­бикIни хазнализи буйгIули саби. Гьеч, ил хазна ахIен. Даргантира или ил­ди ахъли кадуцили бургира сабира башулигу. Ишаб наб гьанбушес дигулра Гъ.Юсуповла «Нургъби» бикIуси хабарлизибси пикри: «Вайти — гIяхIти я мез, я миллат дирути ахIен».
Дарган виаб, кIарахъан виаб — гьарил адамла, дила пикрили, гIямрулизиб халаси хазна — сунела нешла мезра, тарихра, культурара, мекелли чедетаахъили дални саби.
Сегъуна дарган вирусив даргала мил­латра, мезра, хIякьикьатра хIе­да­луси?
Гьайгьайрагу, сецадла дахъал мез да­гьаллира илдазибад зарал агара, илди руркъни дебали гIяхIси ва гапла баркьуди саби. Дила пикрили, цархIил миллатла мез дяркъес вехIихьайчи, вегIла неш­ла мез чихъли дагьес ва дигахъес гIягIнибиркур. Ил нушала чебла саби. ВегIла миллатла мез хъумартес, илди уряхI­дирес, илдачил гъайхIейкIес асу­хIе­бирар, сенахIенну илди детихъур.
ВегIла нешла мез хIедалусини, ашкарлигу, вегIла нешла, ши-шанталара хIурматхIебиру.
Нуша дикIулра: «БакIили саби гIяхIси замана, гьамаддиубли сари халкьла яшав­­ла шуртIри, давлачердикIули сари мез». АнцIбукь или биалра, гьарли-марти даргала мез детихъули сари, сенахIенну дарган мезлизи гъудурдирули сари цархIилти миллатла дугьби, дагьардирули сари сагати гIягIниахълуми, масала, компьютер, принтер, гаджетуни ва цар­хIилти. Ил багьандан лебтанилра дузахъули сари урусла дугьби: «нушала пикри чебетаахъили бурес дарган мезла давла биули ахIен» бикIути къаршибиркули саби. Ил пикриличи ну кьабулли ахIенра. Илис гIибратли детарули сари машгьурси даргала писатель ГIяхIмадхан Абу-Бакарла назмула ишди тугъи:
… Мискинси саби бикIар
Нушала мезла давла,
ДугIла саби ил хабар —
Диур мез Батирайла.
КъантIли буралли, биштIатази нешла мез дагьахъес бегIтала къайгъи агара. ЦацадехIти хъалибаргуназиб биалли, —ил сеналра агара. Чула дурхIначил их­ти­лат­би­кIес бегIтани замана баргес чебиркур.
Нушаб, даргантас нушала мез мяхI­камдарес, илди давлачердиахъес ва вавалидяхъяхъес багьандан дахъал шуртIри акIахъес хIяжатбиркур.
БегI гьалаб, бегIтачибси чебла саби биштIатази чула нешла мез дагьахъни. ДурхIнала анхълизир дурадуркIес че­биркур – нешла мезла дурсри ва хIязани; школабазир бучIантала клубуни, цаладирхъес классла дурарти хIян­чурби нешла мезличил дурадуркIес, бегIлара биштIатас хасдарибти ва чучи диги битIикIути суратуначилти жузи, те­ле­ви­дениелизир даргала мезличил жура-журала передачаби дурайалри гIяхIсири.
ИшхIелла манзиллизиб камли саби жуз бучIути адамти, нушала даргала гIяхIцад гьа­лабяхI арбякьунси, чедибдеш сархибси литература биалра, нешла мезликIун сеналра дурхIнас ахIенну, бегIтасра жуз белчIес дигули ахIен.
Сепайда, гьанна имцIа­ди­кIули сари челукьути масъулти: школабазир камдарили сари нешла мезла, ктнд-ла ва Дагъистанна тарихла дурсри, амма руркъяхъули сари дурала улкнала тарих, литература. Ил бархьсив?
Профессор М.Мусаевли бурни хIясибли: «Урус мез бахъал дагъистанлантас кIиибти нешла мезли детаур. ГIе, нушала гIямрулизиб урус мезла кьадри халаси саби. Амма урус мез урус мезла мерлар дихIес чебиркур, нешла мез — нешла мезла даражаличир».