Дагъистан жибикIу­л­и

Шагьарлизив хIерируси гIядатла хIянчизарла гьар бархIиласи гьуни «хъали-хIянчи» саби викIалра хатIа бетхIерар. Илкьяйдали ца жураличир мурталра хIеркадирути нушаб тамашала дунъяличи хIердикIес кавлуси телевизорла яра смартфонна экран саби. ЦархIил дунъя — ил дугIла тIабигIят саби, сабира адамли багьла-багьлали бетихъахъуси. Амма адам шагьарлизив илкьяйда хIериэс хIяжатси ахIен, ил робот ахIен. Ил мицIирси жан сай, ил экосистемала ца бутIа сай ва тIабигIятлизивцун ил ряхIятли ва паргъатли виэс вирар. ХIушани хьарбиидая: «Се чебаэс вирара ил тIабигIятлизиб? БегIлара тамашала мицIираг хIердирули сари нушачирадли гьарахъли… мисаллис, тропикуназир». Амма бахъалгъунтани балулира ахIен сегъуна жагаси ва тамашала мер-мусаличир акIубтирал нуша.

Дагъистан – халкьла гIямрула бетуцунала ва экономикалашалцун дахъал шаликарси регион ахIен, ил давлачебси мер саби вацIурбачил, хIуркIбачил, сагначил ва дубуртачил. Илаб тIабигIятла сегъунти-дигара жагадешуни чедаэс вирар, урхьула дубаначирадли, дубагарти авлахъуначирадли дехIдихьили, даимлис дяхIили дуцибти ахъти дубуртачи даайчи. Илди дубурти сари хъярхъти хIуркIбани, шурмани, къярданани ва чяхI-чяхIибани къугъадарибти.
Илдигъунти тIабигIятла мер-мусаличир дахъал жура-журала мицIираг ва духълуми лер. Илди мяхIкамдирнилизир дузули сари тIабигIят мяхIкамбирнила учреждениеби, ил лугIилизиб — «Пачалихъла тIабигIятла «Дагестанский» заповедник». Илар лер мер-муса тIабигIятлис зарал хIебиахъес багьандан адамла баркьудлуми арагIерли яра кам-камли пайдаладарес асухIебирути. Мисаллис, нушани чебиулра шагьуртала ва шимала мякьларти мер-мусаличир мицIираглис сегъуна зарал бирахъулил адамла авараагардешличирли дурадуркIути баркьудлумани. ХIушани пикрибарая чIянкI авлахъличиб дяргIибти шинна урунжра илала мякьлаб халаси галгара секьяйда дирарал. МицIираглис илгъуна пайдаласи мерли бетарули саби заповедник (мяхIкамли бихIуси мер).
Дагъистаннизир лер федеральный кьадрила хасси тяхIярли мяхI­кам­ди­рути «Дагестанский» заповедникла кIел участок: (Къизларла шарала кьяли» ва «Са­рыкумла гъумла кIилкIми»), миллатла «Са­мурский» паркла кIел бутIа («Самурла хьар дуб» ва «Шалбуздагъ») ва хIябал федеральный заказник («Аграханский», «Самурский» «Тляратинский») ибти мер-муса. Дагъистанна мер-мусаличирти лерилра заповедникуни чуласун тамашалати сари.
Сарыкумла гъумла дубура Россиялизиб дебали камли къаршибиркуси тIабигIятла тамашала секIал саби. Ил Нарат-Тюбе дубурла мякьлабси гьарли-марси чIянкI авлахъ (пустыня) саби. Дагъистаннизир мурталра камхIедирути дугIбани илаб 245 метрла ахъдешличилси гъумла дубура бетаахъурли саби. Сарыкум, яра гьатIира бархьли буралли Сарыхум къумукъла мезличибадли шурбаталли «духъутIа гъум» ибси саби. Илала тарих тамашала саби ва гьанналис чебетаахъили бяркъурлира ахIен. Ил тамашала мер алавбуцили саби авлахъунани ва халали ахIенти шурмачилти дубуртани, Шура-Озень хIеркIла давлачерти сагнани. Илгъуна тIабигIятла мер мицIираглис ва духълумас лебгIеб пайдаласира саби.
Сарыкумлизир чедаэс вирар гIядатла мицIираг (бецI, гурда, дугелибуг, гIяра ва цархIилтира). Лер илар дебали камли къаршидиркути мицIирагра (гюрза (агъула чIичIала), средиземноморский вакъчеб пяспясаг, гриф, чIака (орел-могильщик) ва цархIилтира). ГIялимти тамашабирахъули саби кIапIри агарси джузгун, астраган каракугский, астраган Лемана, кIапIри агарси зремоспартон, касатик остродольный бикIути духълумани. Илди дебали камли къаршидиркути ва детихъути журала духълуми ва мицIираг сари.
Сарыкумличил дарх заповедникли мяхIкамбируси тIабигIятла цархIил мерра леб. Ил Самурла вацIа саби. Ил Дагъистанна югла шайчиб саби ва Самур хIеркIла хьар дублизирти ванзала удирад дакIибти, урунжунала шинничил пайдалабикIуси саби. Ца-ца мерличиб ил илцадра зумаси саби, хIятта берхIила нурани ванзаличи чейгули ахIен. Илар дугIла житнала, вакъчер пяспясагунала кьяшмала къел чедаэс вирар. Дахъал сари илар декIар-декIарти арцантира. Илди сари кьутIкьутIиби, вацIала лагьни, кьар гIяргIни, гегугуни. Илаб орхидея бикIуси вава бархли башули саби. Аргъес вирар илаб хIявбецIла тIамара. 2019 ибил дусла ахирличиб «Самурла» имцIасигъуна бутIа миллатла паркличи шурбатурсири. Гьанна Самурла вацIа мяхIкамбируси мерли бетаурли саби ва иларти тIабигIятла жагадешунас урехи агара.
Илала дурабадлира, миллатла парклизи кадурхули сари БекIлибиубсигъуна Кавказла дубурла северла шайчирти мер-мусара Базардюзи-Шалбуздагъла дубурара. Самурла парклизи кадурхули сари Дагъистаннизир бегIлара ахъти дубурти ва шурми, зурбати чяхI-чяхIиби. Илаб саби Европализибра бегIлара ахъси мерличибси Къуруш бикIуси шира.
Илкьяйдали Азербайжанничил ва Грузияличил дазуличиб Дагъиста ахъти дубуртала мер-мусаличиб цагьатIи «Тляратинский» бикIуси заповедник леб. Кавказлизиб ил бегIлара халасигъуна заказник саби. Илар хIердирули сари синкби, барткелти, кьяцни, дугIла унци ва цархIилти камли къаршидиркути мицIираг. Кавказлизиб бегIлара мяхIкамбируси мицIираг гъалбецI (барс) саби. ЛебгIеб тIабигIят жагасили кабилзахъули саби даимлис кавлути миъбала авлахъунани ва хъярхъти чяхI-чяхIибани. Лер илар жагати шарабира.
Урхьула дубличирра лер «Къизларла шарала кьяли» ва «Аграханский» заказник бикIути мяхIкамдирути мерани. Илар дахъал журала камли къаршидиркути бялихъунира дирар. Илди сари шип, каспийская кумса, белорыбица, щиповка ва цархIилти. Ил мер арцантас гьарли-марси гьалжанагъуна саби. Миллионтадли садашули сари ила арцанти.
Илди лерилра тIабигIятла давлуми нушани мяхIкамдарес ва чеалкIуси наслуличи даахъес хIяжатси саби.
Адамтази аргъахъес чебиркур илди мер-мусаличир цIа билкьес, духълуми къяб­дирес, нясдешуни калкьес, мицIираг пар­гъатагардирес асухIебирниличила. Па­­чалихъла инспектортани тIабигIятличи хIе­­руди бузахъес, халкьлизи гьарил се­кIай­чила иргъахъес ва тIабигIятлис зарал барибси танбихIлаирес чебси саби. Ил багьандан, заповедникла хIян­чи­зар­ли­зибадли ихтияр сасес ва заповедникуназирра парканазирра дузахъес хIяжатти тяхIяр-кьяйдаличила баянти касес хIяжатси саби ила ваэс дигалли. Халкьлизи нушани тиладибирулра илгъуна секIайчи чекабизахъес. ДугIла тIабигIят дигули диахIелли, ил мяхIкамбаресра чебиркур. Дагъистанна хабарла тIабигIят мяхIкамбарахъес хIушани кумекбарая, нушани биалли, иларти жагадешуни чедаахъес ва калахъес кьасбирехIе.