Илизир гIямру рурхъули дири

(БехIбихьуд — 24 ибил номерлизиб)

Ил ихтилатлис гIер­гъи ГIяб­дул­ла гIяхI­цад­хIи, автомат ца шай­чи кабихьили, гIярбукI­ла уст­на­ла хIянчи дергъла ман­зил­ра би­рули калунсири…
1945 ибил дусла майла 9-личиб фашист гъармукабачилси дергъ таманкабиуб. Чедибдешличил. Гитлер вячIи ва агарварили. Советунала улкала ва Европала улкнала халкьанас азаддеш хили. Дунъяла къакъличиб «фашизм» ибси дев, гIур чилилра хIергъесли, ХIунтIена ГIярмияли бушкьахъубсири.

Юх, ГIябдулла ГIябдуряхI­ма­­­нов­лис дергъ таманхIебиуб: авал баз гIурра, август баз ахир­­личи бикайчи, ил ХIун­тIе­на ГIярмиялизив къуллукъличив калун.
Сенрил бархIехъла манзил кьа­кьалаб иличил цархIил ро­та­лизибти сунела дявила гьал­ма­гъуни цугбикиб: кIишан Мя­­хIя­м­мад, хъярбукан Ражаб ва сан­чилан Залумхан. Илди гъай­ка­бух­ъун.
— Нуша мурт хъули дурхьутирав? ХIябилра нушаб дергъ бухъянбитIи кьалли?
— Нура или викIулра, хъулибтира лехIли бургар.
— Дергъ лебира бургъантас цугли таманбируси ахIен.
— Се биру, хIерли дуэхIе, сенахIенну лебилра бургъанти хапбарили хъули бархьес асу­хIебирар.
— Сабиур нушала сягIятра.
— ХIу сен лехIкахъилри?
Санчилизивадси Залумханни аргъиб гьалмагъуни сунечи дугьабилзули биъни, ва илини паргъатли иб:
—Бархьли бурасли, ну къалабали ахIенра…
—Сен? ХIечи хIерси агарав шилизив?
— Лебти саби, гьайгьай. Ди­гулра наб, офицерла курса­нира делчIи, гIярмиялизиб къул­­­л­укъ даимбарес. Дергъли­с гьа­­лабра ил хьул лебсири, гьан­на биалли, ил секIал бетар­ни­­­­личи умутчевлира. Яра кьа­бул­­­­хIейрурав?
— Вирури, юлдаш Залумхан. ХIе­­­­лакIун михъири ордентанира ме­дальтанира къугъабарили са­би…
— ХIезивад гьарли-марси дявила офицер ветарар…
— Наб биалли дила гIяр­бу­кIантачи ваэс дигулра, — гьа­тIира уркIи гьаргбариб ГIябдуллани. — Дигулра, дурубра някълизи цIацIабарили, паргъатли уталичи кайили, душма хIярхIя чинабад шятIбулхъанал ибси урехи агарли, ца гIянтIикIа гажин някьишбарес. Дирхаирая, узи-урши, илгъуна бархIи дила бегIла халаси игъбарла бархIилизи халбирира…
Полкла командованиели илдала хьулани аргъибхIеливан бетаур: гIергъила бархIи Да­гъис­танна бургъанти чула биштIаси ватIайзи гьуниббатур…

«Ил талихIчевси сайри…»
БурхIни дашар-ардашар,
Устни бузар, хIебумсар,
Дунъякад урцахъули,
Чула пагьмула хабар.

Устнала сабурра леб
Убзаличи мешуси,
Устнала гъирара леб
ЦIаличибра буцIарси.

Убза-кьякьла ургабси
ХIянчи бирар хариси,
Адамтала шайзибад
Баркаллацун сархуси.

Мургьила хатIли лукIул
Дуруб буцибти тIулбар,
Дила гIярбукIан устни,
Бургьаб хIушала гьунар! ГI.Абу-Бакар

Рурси ПатIимани дудеш гьаниркахъули сари:
— Дудеш нуни валухIейчивад гьар секIайчи чекайзурси вири. Хъуливра, дуравра. Нуни ил дила зилан уршби-рурсбала дудешуначил цугурцира. Ил тамай урхIмешуахIенси ви­ри: адуцала-куц халати хIя­ким­­талагъунти, жагати кос­тюм-шалбар, цIуба хIева ва галстук, жагаси куц, къантIти ва кагибти хабар-вягIда… ЦацахIели гьан­биркули бири, дила дудеш ну­шала районнизив бегIла халаси хIурматла вегI адам ургар или. ЛевгIев гIядатласира вири. Ил цагъуна вири устаханализив узухIелира, архIяличи дураулхъухIелира, гIяхIлачил хъулив ихтилатикIухIелира. Я неш­лизи, я нуша дурхIнази ду­деш­ли ахъли гъай бурули аргъибси ахIенри. Гъайла къантIа, наб дудеш цIакьли вигахъира ва иличи пахрубирира…
— ГIябдулла МяхIяммадович къуллукъла хIянчурбачивра калунси ахIенрив?
— Дергълис гIергъити дусми дудешлис хIялумцIлабиван детаур. Сецад устаханализив узес дигулихьар, устала хIянчи бархьбатес чебуркъуб. Ил районна халатани жура-журала хIянчурбачи узахъес живирули ветаур. Гъай дусцадхIи халкьла художественный ваяхI дирнила управлениелизив узули калун, районна халкьла багьудила отделла начальник ветаур, Дахадаевла районна исполкомлизив тилмажли узиб, райздравотделлизиб ва райфинотделлизиб хIянчи бариб. КIинайс ил МяхIячкъалализи живариб, ДАССР-ла мерла промышленностьла Министерстволизив къул­­лукъчили узиб… Аммаки илала уркIи сагали сунела гIяр­бу­кIантачи жибухъун, ва илини лертигъунти цIакьани ва пагьму мургьи-арцла устадешлис харждарес пикрибариб. Илкьяйда бетра бетаур…
— ПатIима ГIябдуллаевна, хIе­ла гъай марбирути дудешла сар­хибдешуни бахълис ашкарти сари. Ил ветаур ДАССР-л­а прикладное искусствола уриб­си хIянчизар, РСФСР-ла уриб­си хIурматла художник, И.Репинна уличилси премияла лау­реат. Царил хIебиалра, ил пре­мия дебали мягIничебси са­бри, художникунас гьамадли хIе­луги. Иличила се бурес рируда?
— Дудешлис Репинна уличилси премия 1971 ибил дуслизиб бедибсири. Искусстволизиб бузути Дагъистанна верхIел хIянчизар ил премияла лауреатуни бетауртири итхIели. Илдала лугIилизив левсири ГIярбукIла шилизивадси ца гIурра уста – Расул ГIялиханов.
Марлира, итхIели ГIябдулла ГIяб­дуряхIманов машгьурси адам ветаурлири, иличила гIяхI­цад макьалаби ва очеркуни дурадухъири «Дагестанская правда», «Ленинна байрахъ», «Шила гIямру» газетабазир, «Советский Дагъистан», «Гьалмагъдеш» журналтазир. Дагъистанна халкьла писатель ГI. Абу-Бакарли «Умутли хIу шалавараби» бикIуси очерк сунела гIергъисигъуна публицистикала жузлизи каберхахъурсири, сабира Москвализиб урус мезли дурабухъунси. Ил пагьмучевси адамличила, илала устадешличила жагали аргъахъили сай А.Шефовли «Дагъистанна халкьла устни» бикIуси жузли­зиб. Ил викIули сай: «ГI.ГIяб­­ду­ряхI­­манов Дагъистаннацун ахIен, ил Кавказла уршира сай…»
ГIябдулла ГIябдуряхI­ма­нов­ла­ рурси Маннабани сунела гьанбикуназиб бурули сари ду­дешла белчIуди гьар­хIе­биз­ниличила.
1927 ибил дус сабри. Ит­хIе­ли Дагъистаннизиб лебгIеб кам­лири багьудила бегIти адамти: дахъал санигIятуни хIер­лири са­ри дузахъести спе­циа­лис­ту­на­чи.
Дагъистанна краеведческий музейлис, сунела тарихла хазна давлачеббарес багьандан, В. И. Ленинна сурат някьишбарибси халаси хъаба хIяжатбикилри. Ил балкьарахъухIели, пагьмучевси уста-филигранщик ГIяб­дул­л­ара бутIакьянчи ветаур. Жагьил устала хIянчи дебали гIяхIбизурсири ДАССР-ла Пачалихъла председатель Жалалудин Къоркъмасовлис.
«Нушаб пагьмучебти жагьил специалистуни хIяжатли са­би, — бурибсири Ж.Къоркъмасовли. — ХIебиалли, ГI.ГIяб­ду­ряхIманов илдала цали ветарули сай. Ил нушани багьуди ка­­сахъес Моск­вализи ур­хье­хIе…»
ВегIебш, гьархIебизур кьадин ГIябдуллас ил архIя: дубурлан уршила устадеш лерри, хIянчиличи гъира лебри, сай кьасчевли сайри, сепайда, урус мезла багьуди лебгIеб мискинни убухъири. Ил багьандан, хIят­та ил Дагъистанна руководст­во­ли маслигIятварили виалра, кьа­булхIерибсири.
ГIябдулла уркIиагархIейуб. Къалабали специалистуни хIядурбируси рабфаклизи керхур: итира белчIудила ил заведение халаси курслизи ганзухъли бетарусири.
«Се биру, — иб илини, — ахъли хъямвашулихьар, галгала кьа­маличибси хъяр, галгаличи ахIе­цIили, кабердес вируси ахIен».
Гьарил дубурланнис хIян­чи­личибра гьалабси цагьатIи масъала лебси саби – хъалибарг. Хъалибарг агарси, ил абикьес хIейубси адам ду­бур­лантани вайхъала адамлизи вирар халирусира. ГIяб­дулла МяхIяммадович ил шай­чив халаси бажардила вегI уву­хъун: халаси хъалибарг абикьес ва гIямрулизи мерлабарес бажардиикиб. ГехIел урши-рурси лебри: ПатIима, ГIябдуряхIман, Маннаба, Ха­дижат, ХIяжимяхIяммад, ХIя­жи­гIяхI­мад, ХIяжикьурбан, Таня.
— ХIушала хъалибарглизиб Таня ибси урусунала у чинад бакIибси? – хьарбиулра Маннабази.
Жаваб чарбарес ил къала­ба­хIерикиб, циила гъинчIра ризурли, илини иб:
— Нушала дудеш дахъал мер-мусаличи ваибсири, хаслира ЧебяхIси ВатIа дергъла дусмазив. ДекIли вяхъили, Краснодарла крайлизибси Пашковская бикIуси шилизибси азарханализи викибхIели, илис къарширикибсири Шура бикIуси тухтур рурси. Илини дубурлан ургъаннис чеимцIа къуллукъ гIеббуцили ретаур, иличи зумали гьаррикIули, цацахIели дугила манзилра илала мякьла кариили кавлули. Дудешли аргъилри, Шура сунечи гIяшикьриубли риъни. «Дила хьунулра дурхIнира лебти саби дубуртазиб набчи хIерли» ибти илала гъайличира Шурани селрацад пикри бяхIчиаили ахIенри ва уркIи гьаргли бурилри: «Наб хIу гIягIнилири, наб хIу дигахъулри… Я дила кьас агара хIу хъалибарглизивад мяхIрумварес…»
Гьалабла адамтани буруливан, шин дашнабад дукъ бет­хIеурли хIебуар: аракайуб­хIели, дудешлара Шуралара ургаб цIацIаси бархбас бетаурли уббухъун, ва илдала гIур Таня бикIуси рурси акIубсири.
— Таня хIушала рузи сарливан кьабулрарираяв?
— Гьайгьай, илра нушала даргла рузи ретаур. Итира бурули бирар, ца дудеш виубти чум дурхIя биалра, илди убайти бирути ахIен.
— Таня гьачамалра хIушачи гIяхIлад хIеракIибу?
— РакIиб, камси замана ну­шачил рарх хIерра риуб. Илала неш Шура чумал дус Ур­карахъир тухтурли рузули лер­сири, юх, нушала нешлис ил диргалахIерухъун. ГIур сари акIубси Краснодарлизи чаррухъун. Илала аргъесири: сеннира бахъал дурхIнала дудеш ГIябдуллачил сунела талихI белшес умут агни багьурлири…
Кьисматли ГIябдуллас кьадаррарибсири ПатIима бикIуси гIярбукIан рурсира. Иличил варх илис вахъхIи хIериэс бетхIеур: зягIиприкили, жяв­ли гIямрулизирад аррякьун­сири, гIелав ватурли ХIя­жи­мя­хIяммад бикIуси уршира. Ил айкьес къияндешуни лерни багьандан, гьала-гьала ХIяжимяхIяммад Буйнакъск шагьарла ятимтала юртлизи ведибсири, аммаки, ГIябдулла сунела баркьудиличи пашманиубсири, пикриухъунсири ва урши сагали хъалибарглизи чарварибсири.
ГIябдулла МяхIяммадовичла халаси хъалибарг бетаур: 18 дурхIнала дурхIни, 22 дурхI­на­ла дурхIнала дурхIни. Илди лебилра ишбархIи гIямрула жура-журала кьялубазиб бузули саби, чучи лайикьти мер-муса даргили саби ва уржили хIер­кабирули саби.
Адам талихIчевсилизи халвиру, эгер илала гIямру давлачерли диалли, анцIхIедукьесли деркIили виалли ва, ахирра, ил гIелавяхI шуряхъибхIели, нуни гIямру гIягIниси тяхIярли деркIира ва гьанна дила уркIи гIергъибулхъули ахIен или, гьанбиркули биалли.
Нагагьладан, ГIябдулла Мя­хIям­мадович ишбархIи ми­цIирти-ургав левси виалри, илизи ишгъуна суал хьарбаэс ди­гахъира: «ХIу разилирив дунъя­личир деркIес кьадардиубти гIямруличи?»
Ташмишдеш агарли, наб гьанбиркули саби, илини ишкьяйда жаваб чарбири или: «ГIе, ну разилира, сенахIенну дила гIямру дугIли кахIелун. Илди рурхъути гIямру сарри. Илала дурабадра, зурбаси галгаливан, нуни мякьи мурхьли удатурра. Кьудратла ВегIла икьайчирли, илди мякьячибад дила кьамра сахаватли берхъиб…»