ЦIудхъурла лугъатлизирти тIамрачила

Гьарил миллатла мез­­лизир чучицун хас­ти, илди мез­ли­чил гъайбикIутала хIял-тIа­би­гIят гьаргдирути, мер-му­са­личи далдикибти тIамри лер. Илди тIамрачи лехIяхъибхIели, илди акIубти мераначила бурес вирули сай. ЦIудхъурла лугъатлизир къаршидиркути тIамрира илдигъунти, гIела кьакьарлизирад дурадулхъути, дурадулхъухIелира тIамри алкIахъути биркIанти дебали ибкьдизурли, чIумадешличил, халаси гъяжличил дура­бу­хъи ирути сари. Дубурла ахъти лусенти, мурхьти къадурби, кьарли дертурти ав­лахъуни, берхIили дигубти дубурла дацI бяхIяни, хIуркIбала къярдани, дегIи дуза­хъес пайдалати диркьурби, шиниша ва­цIурби ва унхъри, шинна гIинзурби ва чяхI­чяхIиби, гIинкъурби ва гъятIбиълуми – илдачил далги сари мезлизирти тIамрира. Дила пикри хIясибли (ил марбирути мисалтира кес вирар), дубурла адамти дир­кьала дянг авлахъличи яра урусла вацIурбала мер-мусаличи гечбаралли, за­ма­нала духIнар ил мезли­зир­ти «дубурла» тIамри дет­кайхъур.

1972 ибил дуслизир ДГУ-ла филфакла РДО таманбирухIели белкIунси дила дипломла хIянчилизир «Фонетические,…особенности говора аула Аметерк цудахарского диалекта даргинского языка» (научный руководитель КФН Абдусаламов А.) нуни ил лугъатлизир къаршидиркути тIамрачила белкIунсири. Ил хIянчилизирад касибтира гьаннала замана илдачила дурути пикрумира хIердарили, цIудхъурла лугъатлизир къаршидиркути цацадехIти абхьибти тIамрачила дила пикри бурулра. Ил белчIунсини цIудхъурла алфавитлизир диэс гIягIнити тIамрачила сунела пикри, гIилмула тIалабуначи балбикахъили, бархьли буру или гьанбиркур. Наб гьатIира дигахъаси, илдала лугIилизиб мезличила уркIи изути, илдачила гъайбикIес чузиб багьуди лебти, цIудхъурла журала лугъатунази кабурхути мезанала вакилтани бутIакьяндеш дарили.
Гьанна гъай лугъатуназирти абхьибти тIамрачила сари. Даргала мезаназирти абхьибти тIамрала лугIи белгибарнилизиб халаси бархибдеш леб.
П.К.Усларли илди 10 чедиахъули сай, Л.Жирковли — 15, С.ГIябдуллаевли — 14, А.Магометовли —12, Ш.Гап­рин­даш­вилини — 17. С.Н.ГIяб­дул­­лаевли даргала мезла абхьибти тIамрачила гъай­и­кIу­хIели, 5 тIама (И, Э (Е), А, АЬ, У) якьинни дар­гала мезлизирад ва 2 тIама (Ы,О) урус ме­злизирад гIерасибти дугьбачил да­кIиб­тази халдирули сай (верхIел цар­хIил­ти абхьибти тIамаличила илала пикри гIурла хIянчурбазиб гьанбуршехIе — ГI.А). ЦIудхъурла лугъатлизирти мезлизир къаршидиркути тIамразиб илгъуна бархибдеш агара. Илди 8 тIама сари: 4 гIядатла тIама (А,И,У,Э(Е)) ва 4 фарингализованный тIама (А’,И’,У’,Э'(Е’)). (Фаринкс-греч. —зев, глотка, кьакьари. Илди, кьакьарла умха имцIали чIяртIбарили, кьак цакьадар бягIубарили, ирути сари). ГIергъити тIамрачила гIялимтала кIел пикри лер: Н.Трубецкойли Кавказла мезаназирти фарингализованный абхьибти тIамри мякьларти тIамрала кумекличил детарути, цархIилтачи хъарахъибти тIамрази халдирули сай; Е.ФДжейранишвилини илди тIамри цIахурла, рутулла, удинтала мезаназир сари мякьларти цархIил тIамрачи хъархIехъибти, сарицун дузахъути фонемабази халдирули сай. Илдани марбирули саби фарингализованный тIамри Кавказла мезаназир камдикIули диъни. ЦIудхъурла лугъатлизир, якьинни чедиули сари, илди (фарингализованный) тIамри зумали дузахъули диъни. Нуни хIердарибти хIянчурбазир фарингализованный тIамри къаршидиркули сари ишди гIергъити лугъатуназирра шимала (говортала) мезаназирра: КьярбачIимахьила, Гьебала, Гъуладтила, Кубачила (ГIярбукIла), Кьассагумахьила, Усишала ва цархIилти. Бурес вирули саби илди мезани-лугъатуни – (говортала фонемаби), цархIилти мезаначил цугдуцибхIели, камли дарсдиубли сари, цархIилти мезанани, заманали илдачи камли асарбарили (ассимиляция) саби. Гьанна илди тIамри фонемабани диъни якьинбарес мисалти леркехIе (Ишаб бурес гIягIнили саби илди тIамри графикалашал бекIдарни-делкIни чумал журала къаршибиркули биъниличила: аъ, уъ, эъ, оъ; а1, у1; аь, уь, оь. Нуни ишар илди тIамри дузахъес гIергъиси жура гьалабирхьулра, ил таманси жура ахIен, цархIилтала пикрумачира лехIяхъили лукIуси тяхIяр-кьяйда гIур бекIдарес гIягIнибиркур. ХIурпри ишди сари: А’, И’,У’,Э'(Е’)).

Ишар гьаладихьибти мисалтазир цацадехIти тIамри дарсдиънили гъайла мягIна барсбирахъули саби, хIебиалли илди фонемаби сари, алфавитлизир илди чучи хасси графемачил диэс гIягIнили сари. Илала дурарад, цIудхъурла лугъатлис хасти, даргала литературный мезлизир ва цархIилти лугъатуназир камли къаршидиркути кьяпIти хIурпрачила пикридарести масъулти лер. Илди дархдаси сари лугъатлизир имцIали дузахъути геминатабачил, абруптивтачил, лабиализованный (кIунтIубани бутIакьяндеш дарили алкIути) кьяпIти тIамрачил, ГI'(гIяйн) — ГI(гIэ) тIамрачил. Илала дурабад гIяхIил пикрибарес гIягIнили саби уруслара гIяраблара ва цархIилти мезаназирад гIерасибти дугьби лукIнила кьяйдуртира. Ца иш хIянчилизир лерил масъулти бекIдарес хIейрар. Чедир гьандушибти авалра абхьибти тIама хIушала шимала (говорлизир) мезлизир къаршидиркулил ва секьяйда ирулил багьес дигахъаси. Илди дила пикруми нуни вацапла «Алфавит», «Филологи» бикIуси кьукьялис гьаладихьира, цIудхъурла алфавит кьабулбарес цалабикибси кьукьялизир хIердарахъес дархьира — наб бурес дигуси дила пикри илдази аргъахъес виубра или гьанбиркули ахIен. Алфавит акIахъубли ил бекIбарес гьамадси хIянчи ахIен. Илизиб бузути адамтани чедихIяртдеш, хIяжатагардеш яра цархIилла пикри мархIебирни дакIубаралли, нушала алфавит нукьсансили уббулхъан, лугъатлизирти дугьби делкIес хасхIедиубти хIурпрачи детиркехIе — бахъла хIянчи заябирехIе.
Сунес илди фарингализованный тIамрачила бурес дигуси левли виалли дакIудухъеная, илди пикруми хIердирехIе илди лукIнила кьяйдурти гIур бекIдирехIе. Набчи вархьли дугьаизес дигусилис дила тел.: 964 00 11 432.