…ДигIяндешуни дагьурси

Гьалабван, П.ХIям­за­товала ули­чил­си изоб­ра­зи­­тельный искус­ство­бала музей­­лизиб хай­дакьла ня­кьиш дирнила уста­дешла дурс­ри детерхур. Илала дура­бад музей­ли­зиб востокла хал­кьа­нала выс­тав­кара гьала­бихьилри.

Музейла директор СалихIят Расуловна балбуц ибхьули рикIар: «ИшбархIи хайдакьла някьиш нушала музейлизир гьаладихьили сари востокла халкьла искусствола музейла коллекцияличил дарх. Хайдакьлантани ил секIал кьиматлабарили, нушачи бучIантала ва студентунала халаси делегацияличил бакIили саби. Амма нушачир илди някьиш дахъал агара, нушаб дигуси кьяйда, сунела халаси бухIнабуцличи мешуси, гьарзаси жураличил тIинтIдиубли ахIен. Хайдакьла някьиш 18 ибил даршдусличибад дехIдихьили, жяв замунтазирадал машгьурти сари. ИшбархIила манзил 21 ибил даршдуслизиб иличи чардухъни ва ил мицIирбарни дебали дигеси анцIбукь саби. Хьунул адамтани чула палтарлизир ва бекIахъудила ваяхIлизирра илди някьиш пайдаладирули сари. Хайдакьла район илди някьиш дируси мерла дай саби ва ил багьанданра иличил бархбаси саби някьишла ура. Гьаларра адамтани някьишдирутири палтар, сириличи, цIикурила дяхIличи чедуршанти, гIянулби, бурушличи ва кьаниличи чедуршанти, капанра бархли. ХIейгеси биалра, цацадехIти някьишла дигIяндеш илди адамтани чучил дарх ванзалиу ардухили сари. Илди някьиш художестволашалси ва гьарли-марли жагадешла хIял иргъахъуси искусство саби».
ГIур гъайрухъунси ДГУ-ла профессор Узлипат ГIус­ма­нов­нани хайдакьла някьишличила делкIунти сунела хIянчурбачила буриб. «Лебил дунъяличи машгьурдиубли сари хайдакьла някьиш, илдачи хасси пикри бяхIчиаили саби дурала улкнала халкьли. БегI гьалаб нуни някьиш пайдаладарира дила гIилмула хIянчурбазир. Хай­дакьла хабуртала жузлизир 2013 ибил дуслизир. ИлхIели ну жирарибсири Сорбоннала университетлизи, ва илаб стажировка бетерхурсири.
Илкьяйдали Бакулизиб бетерхурси конференцияличир ну гъайрухъунсир­и хай­­­­дакьла някьишличила докладличил. Илабти гIялимтани халаси пикри бяхI­чи­аиб­­сири ва чулира хабурти, пикруми ду­­­рибтири хайдакьла някьишла мякьи вос­токлизирадти диъниличила баяндирути. СенахIенну някьишра мешути сари ва гьа­ларти дусмазир Ширвайзирад ва Бакулизирад архIяла чIянкIи ва гьимирти дихутири нушачи.
Гьайгьайрагу, Дагъистайзир чинаралра дирутири някьиш, лер «усишала», «хIям­ши­мала» ва цархIилтира. ЦархIилти ши­мазир дирути някьишла чула хасдешуни лерти сари, някьишра, суратунира, лишантира декIардулхъути сари. Хайдакьла някьишли биалли чедиахъули сари иларти мер-му­сала, хIял-тIабигIятла хасдешуначил дархдасунти суратуни. Илди Хайдакьлисцун хасти някьиш сари. Някъла устнанира бегI гьалаб някьишбируси саби алавси тIабигIят, мицIираг, вава-кьар. ГIуррара илар «солярные знаки» дикIутира някьиш лебил дунъяличир кьяйда пайдаладирули сари, илди индеецуналара дирар. Урегал гIилмула ва хIялумцIнила хIянчилизир нуни илар устадешла тяхIяр-кьяйдаличила бурира, терминтира пайдаладарили. Гьаннара дахъал суалтас жавабти агара, ил тема мурхьли бяркъес ва багьес хIяжатси саби. 2012 ибил дусли­чирад рехIрихьили, нуни къайгъибирулра хайдакьла някьишла хасдешуначила хIя­лумцI­лаби дурадеркIес. ЦагьатIи жуз дураэс хIядурли саби, някьишла тарихличила, журабачила ва ишарабачила. ИшбархIи биалли ну дебали разилира 70-80 дус хъумартурси искусство сагадан ахъбиъниличи, хайдакьлантас дахъал секIал дарес имканбакIниличи».
Машгьурси хайдакьла поэт ГIяйшат НухIкьадиевани буриб сунела гIямрулизиб хайдакьла някьишла кьадриличила. Сунени ва сунела рурсбанира илди някьиш дирниличила. Хайдакьла някьишлис багъишлабарибси назмура белчIун.
Илини гьанбушиб сунела тянишли бурибси хабар. Ил туристунала кьукьяличил Гер­маниялизи ваибхIели, илабти ясирти калунси Рейхстагла лацличи белкIири «хайдакьла някьиш» ибси белкI. ИлхIели ил хIулбазирад нургъби дурадикесли рази­виуб­сири ва иличила лебтазилра бурибсири.
Этнический Центрла директор Загьидат Иманшапиевнани бурни хIясибли, дахъа­л секIал хъумартурли сари хала бегIтала ман­зил хIялумцIни дурахIеберкIили. Илала хала неш 100-личир имцIали дус риубсири, илинира дахъал някьишла дигIяндешуни далутири. Амма лерил някьишла лишанти тамай далути адамти агара. Нуни иларси машгьурси някъла устачил ихтилатбарира.
МяхIяммадова Разият Сулайбановна этнический «Кайтаги» Центрлизир рузуси машгьурси някъла уста сари.
Ил акIубси сари Хайдакьла районна Мажалисла шилизир. Илала хала бегIти биалли Дахадаевла районна Хъярбукла шилизибадти саби.
Дудеш ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчи ва мегьла уста сайри. Неш биалли, лерил хьунул адамтачи хъарти хIянчира дирули някъла устадешра лерси пергер хьунул адам, гьанна 92 дусла гIямруличир сари (труженик тыла). Илдани 4 рурсира 3 уршира абикьурли, гIямрула гьунчи дураиб.
Разиятли ДГУ-ла библиотечный факультет таманбарили, биштIатала библиотекализир рузули калун.
— Разият, секьяйда рехIрихьибсири Этнический Центрлизир рузес?
— Хайдакьла някьиш ми­цIир­­би­рес ибси кьасличил дузес дехIдихьибтири 2000 ибил дус­лизир. ИтхIели някьиш­дирес балути устни ну, Аня ГIя­марова, ГIяшура ХIя­­­­сай­­ниева ва цархIилтира ге­­­хIел адам учи­дикибтири ва кьасбарибсири илди някьиш мицIирдарес. Зубайдат ХIя­­­сановала бекI­дешлиур 2013 ибил дусличибад бехI­би­хьили, проектла хIянчилис грант сар­хиб­сири, ил­ди арц­лис гIягIнити ваяхI, чIянкIи ва гьимирти ­асили дигути бур­си­бирес дехI­ди­хьира. Илкьяй­дали этни­ческий Центр акIа­хъуб­хIей­чирад ну илар рузусира.
— БусягIятла замана сецад ученикуни леба хIушала?
— Нушала 550-йчиб имцIа ученикуни лебти саби. ЦабехIти нешани рурсбачил барх башар бурсибиэс или. Илала дурабадра пионертала ва школала бучIантала Юртлизир рузуси ГIяшура Рабадановани илабти дурхIнира бурсибирути саби някьишла дурабад декоративно-прикладное искусствола цархIилти журала секIалра дирахъес. Цаибти устназирадси Аня ГIя­марова, художник ХIябиб ГIямаровла хьунул сари, илинира искусствобала школализир рузули дурхIни бурсибиру прикладное искусствола журабачи ва някьишличира.
— Выставкабачи гьаман дашули дургуда?
— ГIе, районнизир, республикализир, нушала улкализир, Турциялизир, Франциялизир ва цархIилти улкназир дурадуркIути выставкабачи гьа­ман дашули дирехIе. 7-8 грант сархира, илдани бузерилис халаси кункдеш алкIахъули саби. Нушала районна бекI ГIялим Темирбулатовлира мурталра арцличил кумекбирули вирар.
— ХIела пикрили хIян­чи­лизиб бекI­ли­биубси се саби?
— БегI гьалаб нуша дузес дехI­дихьиб­хIе­ли, гьаларла дуркь­диубти кесекуначирад някьишдирухIели, халаси сабур ва ди­ги гIягIнисири. ГIур биалли кру­жо­ку­на­ла лебилра ру­ководительти бурсибарибтири. Гьарил шилизибси школализир, биб­лио­те­кализир, организациябазир бур­си­би­рути кружокуни абхьибтири. Ил ха­ла­си гьа­ликIли бетаур нушала някьиш ми­цIир­дирнилис.
Дебали дигеси анцIбукь сабри иларси 10 дусла гIям­рула Динара Кьурбановала диш­тIати някъбачи хIерикIес. Ил уста Унайзат Кьурбано­вала рурси сари. Илди кIи­лил­ра жагати някьиш дирнила жура чебиахъулри. Гьар шиш­рухъунхIели Динарала лихI­бачирти дудешли пешкеш­да­рибти гIярбукIла урцIри лямцI­­ди­кIулри.
Хайдакьла районна этни­ческий Центр «Кайтаги» «Жяв­хIел­ла Дагъиста бакьалаби» бикIуси туристунала маршрутлизи кабикахъибси саби. Гьаман илдала выс­тав­каби детурхар Казань, Сочи, Москва, Санкт-Петербург шагьуртазир, Франция, Турция ва цархIилти улкназир. Илди лебил дунъяличиб машгьурбиубти саби ва илдачи бахъал туристуни башар Америкализибад Китайлизибад, Канадализибад. Илдани 8 грант сархили сари.
Рирхулра, цархIилти шимазирра илкьяйдали чула культура, гIядатуни, някъла устадеш ахъдурцниличи ва илдачи чеал­кIу­си наслу бурсибирниличи.