Ванзаличи диги лерхIе­л­и…

КIишан ХIяса Мя­хIям­мад (шан­та­ни илис КьяртI­­лук ХIяса МяхIяммад иру­­ли­ра би­рар) зяхIматчибала кьам­­ла адам сай. Ил гьаман уру­­гу­ба­лав чеэс вирар: эмхIе баб­­гиб­си уркурара сайра, газа-кьел­хIе­­личил, цархIилти ваяхI­ли­­­чил. Чеэс вирар хъучив укъули, авараг умубирули, гал­гу­би шинни далхули, хIя­ри бал­бирули. Бузерили дебш­­­­ла­дарибти, илала дяхI­­­личиб мал­­­хIямдешла лишан уб­ба­­цIибси ахIен. Ил ба­гьан­дан ил масхарачи, их­ти­лат-гьи­бан­­ди думжахъан, да­луй­­та­ла пергер уста ва гъайла па­сихI­­деш лерси сай­линра шан­­тани гIяхIил вала. Ди­­га­хъу илис гумай, дигахъу гьун­чиб къаршибиркути биш­тIати дурхI­­­­ни лявбарес, чила-биалра ур­­­­кIи барес…

ХIера, ил бархIира ХIяса МяхIяммад ургубализи аркьуси гьунчив, УрцIнаки бехIличив, къаршиикиб.
— ГIяхI сягIят бираб? – салам лугулра, някъра цIацIа­ба­ри­ли.
— Левра, иш дила лихIби духъян, азбар анцIбукьи саби или гIярзбикIули, ургубализи шадиб арбукес пикрибарили, — гъинчIизур ил.
— Шадиб аркули вируду, уркурлизи бабгили виадли?
— Уркура, гиликьабта агарли разихIебиркур кьалли.
— Гьу, биаб хIу викIуси: хъу­чир гIебшнила хIянчи кали диэс?
— Валлагь, уртахъ, даари кали сари. Хъу бацирагу, алав-гьалавти мер-муса умударес гIягIнили сари. Хъула мякьлабси диркьбик, шадибгьундурачи башутани няскалкь бетаахъурли саби. Аллагьли батабгу саби, чус гIергъи палакатдеш хIебирули биалри. Ца чедаадри хIуни иларти жярга-зекъ!
— Уркурличир ардукес кьасу?
— Шукру Аллагьлизи, шантас чебаахъибси няскалкьлизи диахъис. Рахли гIурхIели пикрибухъесгу илди шадибгьундури дигутала агьлу…
ХIяса МяхIяммад ишбархIи камкабиубти хъубзурала кьамла урдализивадси адам сай. Ур­губализир лайкадакIибти, са­­ри гьанна хъалта-кьарли дер­­хъибти хъуми-ургаб илала хъу, дубсила кепекуназиб мур­гьила ашрапиван, де­кIар­бул­хъули саби. Гьар дус балцули, белгIули, сабухъ сархули. АрагIеб хъула дубкад удатурли цIедешла галгубира лер: хIяли хъяр, варъа гIинц, албухари гъямгъ, цIудхъурла курега, жунаб, дург… Ил хъубзарацун ахIенну, анхъчира сай.
— Ягъари, — викIулра, — хIед замана хIебаилив хъу-къада дархь­датес? ХIеръа алавчарли: чи леба хъуми дузахъути? ХIу­гъун­ти гумайлаб хабуртазиб са­би.
— Вайси бирули саби. Дила ахъри биалри, лайкадакIибти лерилра хъуми дузахъира. Сепайда, гьатIи!
— Селис кьакьаикIулри? Яра хIед камси лебу? ДурхIни чула саби хIеркабирули биалли. Рархкья ПатIиматлира хIу­ни­ра пенсияби кайсулрая. Хъуми хIедузахъулира хIушала гIя­мал биригу?
— ГIямал кьалли кьацI-шинничибра бируси саби. Эгь, уртахъ, илгъуна авараагардеш бунагьла саби. ЧевяхIси Аллагь разили хIейрар ванза лайка­ба­кIибтачи. Ил ца. КIи­ибил­ра, лебдеш биули саби, агри-гаши лагдяхъили ахIен или, виаркайэс-декIар асубирару? Гьу, дурарад дихутачир вайтив, гьатIи, нуни хъучир дашахъути ризкьи, гIяби, къабакъуни, набадури, хIяжланкIи, делкIа хъара, рурцIер кьехIни… ГIе, гIе, рурцIер кьехIнира лерти сари.
Илала рурцIер кьехIнани гьаникахъиб дила ахIмакь юлдаш дибгашан Ражабла ХIя­жи­му­рад: гьар къарши­икиб­хIели, илини бурули вирар: «Гьари, узи Ибрагьим, кIишан кьехIни ишдус агарав? Дахъ бизити дираргу, чула гIямал мабуарти!»
ХIяса МяхIяммадличи хъуб­­зарадеш кьанни даибти сари. Жагьли левай илини бу­кIун­дешра дагьур: дудеш КьяртI­лук ХIясан, сунела гIяпа­баркь, колхозла хала букIун вири. Ил сегъуна адам сайрил, илала санигIят се сабрил, хIябилра жагали сипатбарили леб хъярбукан далайчи Камалла МяхIяммадли букIуйс белчIунси дезализиб:
…Ахъ шурмала дяргIиб шин
Дужиду, букIун дурхIя,
Шурла гIелар шиниш кьар
Дугав хIела мукьрани?
ХIу хъарихъани хъяйхъи
Хъар мургьила, хьар арцла.
ХIуни чейхъани варгьи
Хъар дарайла, хьар ихъла.
Алтарайла тялурби
ЦIуб мазали дирцIахъан,
Алпи-агъачла вацIа
Варгьи сурли садирхъян.
Зубрачи даим карцIли,
Юртлис хъалч хIедаркьи­бил,
ГIяхIлачи даим хIерли,
Хъайс унза хIедаркьибил,
Хъали гIявал совхозла
УркIи авадан букIун!

Совет хIукуматла замана ХIяса МяхIяммад дудешличил, хъяйхъира някълизи цIацIа­ба­рили, дурзамличил варх вири. Илини чедаиб даари дуки-гьуни, чумра дуги гузетличирра деркIиб, гьайгьай, чум-чумра кьямларти букIун хинкIала тIемра багьур.
— Валлагь, дила виштIал узи, дигахъис наб мицIираг, — уркIи гьаргбариб илини. — ГIямру керхайчи букIунни кавлирагу, эгер колхоз хъямбарибси хIебиалри, хIябал азирла дурзам итхIелла хIяким-каримли бергунси хIебиалри, лебдеш тIутIубарили, ит хIукуматра панабарибси хIебиалри. Ца игъбар, итди вайнукьабани ма­за-масван ванза беркес хIе­­биънира. ГIур пикриухъунра, дукI-дураз тIалабдарира, ур­кура барахъира, кIел эмхIе асира, гъайла къантIа, илкьяйда ванза бузахъес вехIихьира.
— Хъулир хала хIяйванти агарав?
— Дахъал хIердарес ахъри агара. Иш хIуни чебиуси эмхIе дила саби, хухула ца бухъна кьялра леб. Илди даибти ахIену нушаб?
— Даибти сари.
— Ца-кIел дус гьалар маза-масра лерригу, гьанна агара.
— ХатIаиркули хIейасли, лебри замана хIу шила тукенчили узусира?
ХIяса МяхIяммад сагали пишяхъиб, камсиван пикриухъун.
— Биуб дила илгъуна санигIятра. НуникIун вачар-чакарла техникум белчIунсири. ВахъхIи хIевзира, сенахIенну тукенчила хIянчи тIягIямла хIянчи ахIенри. Юх, ил дила хIянчи ахIенри. УркIи ургубализи, хъуми-диркьурбала миналичи гьуцIбикIулри.
— ХIуни сархуси сабухъла дурхI­насра бутIа биули бургар?
— Гьайгьай, уршби ГIяб­дул­на­сирли ва НурмяхIям­мад­ли, рурси ПатIимани, нагагьладан чула напакьа камкабиалли, хъумхIерту зянкъдяхъес. Чула юртани анкIили дицIарти, шагьуртази пяхъбикили, гIямру дуркIули саби, нушачира бахъ камли башули кьадин…
Шантачил хъали цабарибси или бурули бирар кIишантани ХIяса МяхIяммадгъунти сахаватти, урхIла децIли децI­би­кIути адамтас. Илини бала дард лебсила дард бутIес, шадлихъла вегIла шадлихъ гIеббуцес. Гьести дусмачи хIерхIели, гIе­лум­хIелзан пергер далай зай­бу­хъахъесра, гьар-урла хIяб­кубтачи лехIирхъути карцI­би­ахъесра.
— Хакьла пасихIдешлара хIед бутIа баили саби. Чинар дургулри жявхIелла къугъати хIябкубти?
— Чинар даргиша, уркIила духIнарад кайсулра. Сунела хIяб нурли алк, дила неш Марзигет, тяп Батирайла неш Шамайван, далуйтала уста рири: абзур бархIи ручIулихьар, ца хIябкуб кIинайс тикрархIебири. Биалра, нушала унрубала, чIил­лайти-далуйтала пагьму­карти рузби Къундурла ГIяй­шат­ла ва ПатIимала асарра лебри. Илди гьаман нушачи буркьунза барес баши, гIур, дубсила тIаслизи дамра бяхъили, далуйта бучIес бехIбирхьи. Гьу, илдигъунти мякьлаб леб­хIе­­ли, вегI-декIар авараагарли кав­­лану? Илдазирад гIера­сиб­ти сари нуни гьаларла хIяб­куб­ти…
ВерхIцIали дус гIямрула тарихлизи делкIунси ХIяса Мя­хIям­мад ишбархIи имцIа­ливан динничи хъарахъили сай. Илини гьачамалра жумягIла мижитлар дирути дехIибала ур­датурти ахIен. Аллагь хъум­хIертахъес, дин-тIягIят дузахъес дурхIназира махикIар. Чумал дус гьалав ил бажардиикиб, ПатIиматра рарх рукили, хIяжла чебла хъараахъесра.
— Дигести сари гIямру, дигеси саби дунъя, гьатIира дигести сари ихтилатуни, — викIи ил. — Аммаки нушаб хъу­мартес асухIебирар даимси ахиратличилара. Хаслира гIям­рула гIебшнилизи ада­цIиб­хIели.
Ил бархIи дила шан хъубзарачи, букIуйчи, ихтилатчичи ва Аллагь уркIилавси пергер адамличи дураберкIибси архIя хъумхIертеси бетаур. ХIебалас, УрцIнаки къатIлизивси ХIяса Мя­­хIям­мадличи гIур мурт гьав­ва­кIес кьадарбирарал, амма ши­лизив ил левниличи, илала сахаватти ва ман­па­гIят­ти бар­кьуд­лумачи нуни пахруби­рулра.
Ахирличиб биалли, илизи эс дигулра: «ХIурматла зяхI­мат­чи! Илкьяйда ванзаличи, ми­цIирагличи, адамтачи гIя­шикь­ли гIурра калаби. ХIу дурхIнасра, узи-уршилисра, шантасра баракат бихан сайри. Ташмишдеш агарли, хIела хIя­лалси бузери ишхIелла жагьил наслулис пайдаласи наси­хIят­лира бетарар…»