Селичила белкIес гIяхIси вара или ну пикриикIули левли, мягIничерти анцIбукьунала ва байрумтала бурхIнала календарьлизи хIеризурра. Июньна шел экологунала бархIи сабли уббухъун. Дебали бахъал адамтани илгъуна байрам лебниличилара хIебалули бургар. Чи сая эколог? Эколог сай алавчарси тIабигIятла аги-хIяйчила баянти цахIнадирхъуси ва ил гIяхIбухъахъес багьандан дарес хIяжатти хIянчи дурадуркIуси адам. ГIе, лебли саби нушала пачалихълизиб экологла санигIят. Чис къаршиикиба илгъуна хIянчизар?
ТIабигIятла аги гIергъити дусмазиб дебали усалбикили саби. Ил аргъес багьандан хасси хIянчизарли виэс хIяжатли ахIен. Ну виштIали вирухIели, нушала шилизиб яни мурталра халаси дяхIи бири. Октябрь базла ахирличиб ил бирусири ва март базла ахирличи бикайчи бицIули хIебири. Гьанна биалли дяхIи яни баралли, адамтас байрамли бетарули саби. ДяхIи агни дебали халаси урехи саби ва аги усалбиркнила лишан саби. Нушала республикализир гьанна цацадехIти районтазир шин диули ахIен. Ил дяхIи камли бирнила сабаб саби. Гьалар ахъти дубуртачиб хIеблизибра дяхIи бири чебиули, гьанна ил бекIлил агара, яра дебали камли саби. Шин агнила сабабли хъубзарли гIяхIси сабухъ бучес вирули ахIен. Дахъал хъуми хIедаци кавлули сари. Илгъуна аги саби МикIхIила шилизибра, илкьяйдали саби Дагъиста дахъалгъунти цархIилти шимазибра. ЧIянкIли шин лерти мераначир илди делгIули сари. Шин асили дихули хъуми далцес хъубзарлис сегъуналра хайри агара. ЦацабехIти адамтас, хаслира циила къулайли хIербирутас нушаб тIабигIятла, экологияла шайчирти челукьути масъултала хIяжатдеш агара или пикрибикIули саби. Ил масъала пачалихъла арилизиб саби ва ХIукуматли арзаб или бикIули саби. Юх, тIабигIят ва илала сурсатуни датахъес пачалихъличи хъарси саби. Амма, ил батахъес ва умули биахъес, экология гIяхIбухъахъес нушачибра чебла саби. ДяхIи камбирни, заб-марка камли дирни, гьавала температура барсбирни гьарил адамличи къячбиркуси секIал саби. Кабухъунси бурямли чехIебиу давлачевсил адам, мискин-пякьир саял. Кабухъунси варачайс сунела гьалар диргаладулхъути къаркъубала хIяжатдеш хIебирар.
Нушала улкализир, арагIер дунъяличир, дахъал сари шагьурти, чузирра промышленностьла цIакьани кадерхахъурти. Нуни гIярмиялизиб къуллукъбирули калунсири Нижний Тагил бикIуси шагьарлизиб. Ил-алав сегъунти-дигара заводуни дири. Илдала турбабала бягIудеш 50-ли метрличибра имцIали бирусири. Илдазирад ранг-рангла гав дашули дирутири. ЗурхIяблагъунти ранганачилти гав дурадулхъутири заводунала турбаназирад. Адамла арадешлис урехи бирути гьавализирти секIал илар чуйнара-сера имцIали дирутири. Дебали бахъал бири арадешлизибад нукьсанти адамти.
Марлира, тIабигIят ахIерабарни, экология къулайси агиличи буршни ил балтахъни пачалихъла хIянчи саби. Амма, ил барес гьарил адамлара чебла саби. Нушала шимачила шагьуртачила гъайдикIахIелли, алавчарти жярга-зекъла бекIни хIясибхIедарес хIейрар. Пластикализирад дарибти арцурти пакетуни, лайдакIибти тIакьни…? Чила хIянчи саби ил? Машинаби дашути гьундурала дубличирти нясдешуни чили сари лайдикIути? Москвализивад вакIибси хIякимли, яра Изральлизивадси адамли ахIенгу. Цали машинала улкьайлизибад шиша дурабушиб. Ну зигарвикIухIели, гьундурачи хIербикIутасра хIянчи хIяжатси саби или жаваб чарбатур. БегIла гьалаб хIечиб чебла саби хIу-алав нясдеш хIебирес. Нушала адамтас бекIлил аргъес дигули ахIен — умуси мер нясдеш лайхIедикIуси саби. Гьарил адамлис дигули саби сунела хъали, хъалила бухIнаб умули биахъес. Дахъал харжани дарили, ил жагабирули саби. Дураб се-биалра илис хIяжатдеш агара. Нушаб дигулра Европализир чедиахъути умути шими-шагьуртачи хIердикIес, дигулра Швецариялизиртигъунти мер-муса диахъес. Илабра адамти саби хIербирути, илдалара нушалайчи мешути хIи сари тумазир, кIел някъ, кIел кьяш. ХIебиалли сен? СенкIун зугIяла дагьрилизиб саби. Бяркълизиб саби сабаб.
БегIтани чула дурхIнази бурес хIяжатси саби, багьахъес хъарси чебла саби се гIяхIсил, се вайсил, се бирес асубирусил, се хIебирусил. ИшбархIи биштIатас ахIенну, халатасра бяркъ биули ахIен. Наб гьалаб аркьуси машинала улкьайлизибад бержили тIакьа лайбакIиб шила бухIнабси гьунчирад аркьухIели. Нуни тIамадарира. Чейулра уркIухъунси жагьилси дурхIя сунела хъалибаргличил. Лебри илала биштIати дурхIнира. Сегъуна гIибрат чебиахъули илини илдас. ХалабаибхIели се биру илдани? Наб цIахбизур илизи дурхIнала гьалаб гIеббурес. «Узи, гIур хIебирис», — жаваб сабри. ХIебаресара? ХIебалас. Яра, набчил мижитла башути адамти, дехIибала дирути, Аллагьла у ихъути, гьар гъайлизив ил гьаниркахъути. Хасси мерличи жярга-зекъ ардихули ахIенну, илди кьакьализи лайдикIули сари. Динна бекIлибиубси аслу биалли — умудеш сабигу.
Галга убатес, ил бакIахъес, хIеруди барес… Илизиб халаси кири лебси саби. ВегI хIерирути мер-муса умули дихIес гьарилла чебла саби. Марлира, тIабигIят мяхIкамбирни, экологияличи хIеруди бирни пачалихълара чебла сабигу. Нушани бикIибти хIякимти саби илаб бузути, хаслира бурги ва депутатуни. Нушала лехIдешлизирад сари дахъал авара детурхути.
Нушала республикала тIабигIят дебали давлачебси саби. Ишар сегъунти-дигара экосистемабала сурсатуни лер. ИмцIабиубли саби башути туристунира. БархIиличи-бархIи имцIадикIули сари илдази бамсриихъахъес дирути шуртIрира. ИлхIелира хъумкартули сари экология нясхIебарес хIяжатти секIал. Нушала хIуркIбани дихути нясдешуни чедаираяв хIушани. Терек, Самур, Сулахъ хIуркIби нясдешлизир сари. Илдазир сегъунти-дигара ваяхI даргес вирар, дебали имцIали сари пластикала тIалхIяна. Илди лерилра нушала дужути шиннизир сари. Шиннизирад илди гьар мерличи диули сари. Ил багьандан сари нушала республикализир дахъал излуми дакIудиубти, хаслира — демдрила. Туристуначиб ахIен гIяйиб, гIяйиб ишаб хIербирути ва арц дарес пикрумазибти адамтачиб саби. Гьаланачи шуртIри акIахъубли, гIур саби гIяхIли хъули жибирути.
АхIерабарая хIушала хъали, ахIерабарая тIабигIят. Ил шайчиб бузути хIянчизарти мубаракбирулра.
Руслан Ражабов