ХIурхъила шилизибадти хабарла ТIалхIятхъа жинсла адамтачила нуни кIел-хIябал макьала делкIунти сари. Ил жинслизибадти революционертачила ва тухтуртачила декIар-декIарти макьалаби делкIунра.
ДАССР-ла ва РФ-ла урибси учитель МуртазагIяли ГIялибекович ТIалхIят, ну Сергокъалала педучилищелизив учIухIели, педучилищела директорли узули вирусири.
Нуни балуси саби илала ца рурси Наида МуртазагIялиевна МяхIячкъала шагьарла цаибси поликлиникала заведующаяли рузули риънира. ЧебяхIси категорияла тухтур Наида МуртазагIялиевна ТIалхIят ДР-ла рурибси тухтур сари. Поликлиникализир эндокринологли рузули лер Наидала рурси Аминат Мусаевара. Шагьарла Редукторный посёлоклизир хIердирути нушала арадеш калахъес багьандан, илдани халаси къайгъи бирули саби.
МуртазагIяли ГIялибековичла итил рурси Эльмира Муртазалиевна Россияла тарихчи-кавказовед сари. Тарихла гIилмуртала доктор, ДГУ-ла профессор Эльмира Муртазалиевна ТIалхIят ДР-ла рурибси гIилмуртала хIяракатчи сари.
БегI гьалаб ТIалхIятхъала жинсличила нуни багьурсири, педучилищелизив учIуси замана. ИтхIели Граждан дергъла игит ГIябдуряхIим ТIалхIятла «Революцияла цIализиб» бикIуси жуз печатьлизиб дурабухъунсири. Сенрил хIебалас, амма ил жуз наб бикибсири. Ил нуни чуйнара белчIунра: жузлизирти цацадехI бутIникIун уркIиличир дучIули вираси. Чилирил набзибад белчIес сасили, жуз чархIебариб. ГIур кьанни Р.ХIямзатовла уличилси Дагъиста Миллатла библиотекализир рузуси хIурхъан Салимат ХIяжиевани кIинайс дураибси «Революцияла цIализиб» бикIуси жуз наб пешкешбарибсири, халаси баркалла биабну сунес.
ТIалхIятхъа жинслизибадти революционертачила набзи ДГУ-ла ректорли вируси ГIямар ГIялиевич ГIямаровлира бурибсири. (Ил анцIбукьличила нуни дила «Ца студентлис лекция» бикIуси хабарлизиб чебетаахъили бурибси саби). ХIебиалли, ну «нуни вайтIа балули ахIенра хIурхъанти ТIалхIятхъа жинс» викIес вирусира. Или биалра, гьаланачиб нуни дебали камли балули уилри илдала жинслизибадти музыкантуначила.
ТIалхIятхъа музыкантунала наслу Жаннет (Дженнет) ТIалхIятличибад бехIбихьибси саби. Музыкант ветаур илала урши Жамалуддин (Джемал-Эддин)ТIалхIятра. ТIалхIятхъа музыкантунала хIябэсил наслулизи кархули сай дирижёр Михаил Татарников – Жамал ТIалхIятла рурсила урши.
Пионистка, композитор ва педагог Жаннет ТIалхIят акIубси сари 1885 ибил дусла августла 14-личир Сергокъалала районна ХIурхъила шилизир.
Илала дудеш МяхIяммад ТIалхIятли лебилра дагъистанлантазибад бегI гьалаб тухтурла санигIят касибси саби. Гьаланачив ил Московский университетла медицинала факультетлизив учIули калунси сай. Илини белчIуди таманаибси саби Германиялизиб Вюрцбургский университетлизиб. КIинайс МяхIяммад ТIалхIятли Петербургла Дявила медицинала академиялизиб тухтурла диплом касибси саби.
Ил 30 дусличивра имцIали Владикавказлизив тухтурли узули калун. Илав Персияла дипломатла рурсиличи хъайчикайиб. ИтхIели ил жамигIятла ва политикала хIяракатчиванра валусири. Дахъал дусми МяхIяммад ТIалхIят Владикавказла Думала депутатли вирусири. 1912 ибил дуслизив МяхIяммад ТIалхIят Россияла Пачалихъла думала депутатлира викIибсири.
Владикавказла Думала депутат вирухIели, МяхIяммад МяхIяммадовичли сунела хIянчилизир шагьарла медицинала ва умудешла шайчирти суалти ахъдурцутири. Иличи Кавказла мер-мусаличибад дубурланти башутири, имцIаливан Дагъистайзибад. Илини илдас кумекбирули уили сай. Пачалихъла Думала авъибил созывла депутатли вирухIели, МяхIяммад ТIалхIятли Кавказла дубурлантала суалти Думаличир гьаладирхьули ва гIяхIла шайчир ирзахъес хIяракатбирули уили сай.
МяхIяммад ТIалхIятла рурси ва Жамалла неш Жаннет дудешличил рарх Германиялизи аррякьунсири. 1909-ибил дуслизиб илини, ункъли ручIули, фортепиано хIясибли Лейпцигла консерватория таманаиб. Илала учительли вирусири хабардерхурси пианист, Ференц Листли учIахъули калунси профессор Альфред Райзенауэр. Жаннет концертуначил Россияла ва Европала шагьуртази рашусири. Илар илини сунела произведениебачил дарх лехIирхъутас классикала музыкара гьаладирхьутири. 1924 ибил дуслизир ил гIурра Лейпциглизи аррякьун. Илаб композиторла санигIятра касиб. Жаннет ТIалхIят Дагъистайзир цаибси хьунул адам-композитор ретаур.
Жаннет ТIалхIятли Дагъистайзиб музыкаличи руркъуси училище абхьахъесра къайгъибарибсири. Ил училищелизиб бучIути фортепианоличир музыка дирхъяхъес бурсибирулира калун. Нальчиклизибси биштIатала музыкала школара Жаннет ТIалхIятла къайгъиличибли абхьибси саби.
1938 ибил дуслизир Жаннет ТIалхIят итил дунъяличи аррякьун. Ил Владикавказлизир хIяририхьибси сари.
Дирижёр, мугIяллим ва тилмаж Жамал ТIалхIят акIубси сай ХIурхъила шилизив 1920-ибил дусла мартла 30-чив. 1925-1927-ибти дусмазив ил нешличил варх Лейпциглизив хIерирусири ва илав музыка дирхъес вехIихьибсири. Нальчиклизиб урга даражала багьуди касибси Жамал Москвализи арякьунси сай. Илав ил музыка дирхъяхъес бурсибируси школализив учIули калун, гIур — консерваториялизив. Жамалли дирижёрла устадеш 1948 ибил дуслизир Ленинградлизир касибти сари, профессор Илья Мусинна класслизир. 1951 ибил дуслизиб илини Борис Хайкинна класслизиб аспирантурара таманаиб.
1950 ибил дуслизив Жамал ТIалхIят Ленинградла пачалихъла Кировла уличилси операла ва балетла академический (бусягIят Мариинский) театрла дирижёр-ассистентли узес вехIихьиб. ИлхIели илини консерваториялизир дурсрира кадирхьутири. 1955-1957- ибти дусмазив ил Таджикистайзив Садрудин Айнила уличилси операла ва балетла академический театрла бекIливиубси дирижёрли узусири. Илис гIергъи ил Ленинградла консерваториялизи чарухъун. 1961 ибил дусла декабрьличив Ленинградла филармониялизив узес вехIихьиб.
1968 ибил дуслизив Жамал ТIалхIят Мурад Кажлаевла «Дубурлан хьунул адам» («Горянка») балетлис дирижёрли вирусири. Хореограф Олег Виноградов сайри. Балет Расул ХIямзатовла поэма хIясибли тIашбатурсири. КIел дус дикили гIергъи ил балет барибти лебилра Глинкала уличилси Пачалихъла премияличи лайикьбикибтири.
1969 ибил дуслизир Дагъиста искусствола ва литературала ЖумягIла дазурбазир дирижёр Жамал ТIалхIятли Дагъиста бурибти композиторти Готфрид ХIясановла, Ширвани Чалаевла, Мурад Кажлаевла ва Жаннет ТIалхIятла произведениебала макьамти дирхъяхъутири.
Жамал ТIялхIят РФ-ла искусствобала урибси хIяракатчила ва Дагъиста АССР-ла халкьла гIяртистла умачира лайикьикибси сай.
1976 ибил дуслизив школализир каникултала замана ну Москвализи вякьунсири. ИлхIели дила биштIати кIелра узи МяхIяммадра СягIидра Куйбышевла уличилси Московский инженерно-строительный институтлизиб бучIулри. Илди кIелра Гальяновская уличилси кьакьалаб общежитиелизиб ца хъулиб хIербирулри. КIел-хIябал бархIи нура илдачил варх общежитииелизив хIерирули калунра. Ца бархIи МяхIяммад набзи викIар: «ИшбархIи бархIехъ хIура нура Халаси театрлизи (Большой театр) аркьутира. Ишдуги илаб «Горянка» бикIуси балет чебиахъуси саби. Ил барибти лебилра дагъистанланти саби: поэт — кIарахъан Расул ХIямзатов, композитор — булеги Мурад Кажлаев ва дирижёр — дарган Жамал ТIалхIят».
Камли разихIейкиша ну цаибси Дагъиста балетличи укьес! Дякьунра. Нушала мякьлаб кабиили къаршибикиб кIел бухъна урус хьунул адам. ИтхIели МяхIяммадлира нунира илдас Р.ХIямзатовла поэма уркIиличиб белчIунсири. «Расул ХIямзатов хIушала миллатла саю?» — хьарбаибсири илдани нушази. «Жамал ТIалхIят нушала миллатла дарган адам сай. Расул ХIямзатовра Мурад Кажлаевра нушала дагъистанланти саби», — пахруличил бурибсири нушани.
ХIяжимурад Ражабов