Гьала хIеб ванзакад къунздухъунмад тIабигIятли вава-кьар мицIирти жайс савгъатдиру. Вавназирадли варъала тIемти чердиркIули, мирхъира илхIели авлахъличи гIяярдашули дирар. Илдачи хIеррикIухIели наб мурталра ца хьунул адам гьанриркули рирар. Амма ил хIеблизирцунра ахIи, дусла авалра манзиллизир Дахадаевла районна ДугIахъарла итхIели шила советлизи кадурхути махьурбази башути гьундурачир гьалакрикIули чериусири. Мирхъи кьяйда сарерхурси ва илини варъа касес багьандан вавала уркIилизи зид (Жало) алтIахъухIеливан, зягIипсила изала агарбирнила мурадличил някълизи буреба атIахъес къайгънариркьуси тухтур сарри ил. ХIеб-дуцIрумлизир ургубала вава-кьарлизир, гIебшнилизир мургьи рангла кьалтинтачир ва янихIели дяхIила авлахъличир дубурла жайрайван гьамадли гьуни ихъусири илини. Исбагьи чарх-бекIличилси, гьинталаван кьяшми кункси, караматчилаван някъ малхIямли дарманбируси, уркIилизир адамтачи дуцIарти диги алкунси ва чис сегъуна кумек хIяжатбикалра, иличи музарухъес мурталра хIядурси Зубайрат ХIяпизова сарри ил.
ИтхIели гьаннаван телефонтала кумекличил масъулти ирзес адамти бурсибиубли ахIенри ва иличи дуги-хIерила бухIнаб махьурбазибадли зягIипсилис кумекбарахъес дугьабилзути камбирути ахIенри. Кьанси дугила манзиллизирра ил кумекличи музарухъес гIела ритIхIейкIи. Гьайгьай, итхIели машинабира лерти ахIенри адамтала. Ил багьандан илис мурталра хьурали рашес чевкъусири.
Дила нешра иличи мурталра уколти дарахъес рашусири. Неш иличи дебали разили рири. СенахIенну ил сецад сунела хъали-цIала хIянчилизи рархили риаллира, бусягIятал лерилра диркьутира дархьдатурли, итмаданал вакIибсила къуллукъ бекIбарес рехIрирхьусири. Илкьяйдали ил малхIямси ва къияндешуназирадли гIелумхIерилзуси дубурлан хьунул адамла, бикIуливан, минутлисалра паргъатли кариэс замана лебси ахIенри. СенахIенну, тухтурла къуллукъуни дузахънила дурарадли, сунела 6 дурхIялис гIяхIси бяркъ бедес, хIяйван-къачаличи хIеруди барес ва сари-регIси хозяйство гIеббуцес хIяжатлири. Ил гьамадси секIал ахIен. Дуги-хIерила бухIнаб сегъуна-дигара манзиллизиб иличи кумекбарахъес ДугIахъарибадли ва ила кадурхути 6 махьилизибадли башути камбирути ахIенри. Я илис хозяйстволизиб кумекбаресил левси ахIенри. Илала мурул Дамала ГIяли Дербентлизив КАМАЗ машинала шофер сайри ва кулпетлис сунела шайзибадли арцлашал гIяхIси кумекбири ва хIяжатти секIал тIалабдири. Амма хозяйстволизиб гIямрула марси гьалмагълис кумек гIеббаахъес илалара замана хIебири. Ил шилизи вакIалри, илдала хъулир сяхIбатуни камхIедири. СенахIенну итхIели ГIяли МяхIяммадовла министрлагъуна хIурматбирусири. Илини сай шилизи вакIалри, сунела гьалмагъуни барх бики ва илдачил барх давлачебси кьумурличи шантира жибарили, къугъати шадлихъуни дурадуркIи. ИлхIелира Зубайратлис халаси къушумлис берклуми дирес ва илдала халаси хIурмат бирес хIяжатсири.
МяхIяммадовхъала хъалибарглизиб ламус-хIяя ахъли дихIути, адамтала ургаб хIурматличил пайдалабикIути ва бегIталагъунти гIяхIти хасиятуначилти дурхIнира халабаиб. ГIябидат сунела кулпетличил Дербентлизир хIеррирули сари. СалихIятли нешла санигIят гIебасиб ва Москвализир сунела кулпетличил хIеррирули, тухтурли рузули сари. Мямяйли юристла ва экономистла санигIятуни чердикIиб. Амма сунела риштIаси Аминат жявли ятимриахъубли, нушачивадли гIямру бегIлара вавалидяхъибхIели даимлис арякьун. Илала гъабзадешла баркьудлумачила халкьлизир дахъал хабурти калун. Илдазибадли ца гьанбушни лайикьли чебиулра. Мямяй Санкт-Петербургла институтлизив учIуси манзиллизир Кавказланталара урусунала ургар разиагардешуни дири сари ва жагьилти мурталра къалмакъарлизи ихъули буили саби. Аги гьачамличиб-гьачам вайбиркухIели, жагьилтани илгъуна балагардешлис ахир кабихьес кьасбарили саби ва кIибехIлалра шайзибадли кIел адам мушулбяхIяхъили, илдазивадли чедивикибсила шали чемпионтази халбарили, къалмакъар тIашаэс пикрибарили саби. ИлхIели кавказлантани зантси ва кьуватчевси Мямяй чеввикIили сай. Уруслантани иличи къаршили вяхIяхъес ил кIелгъуна спортсмен варгили сай. Амма дугIахъарлан урши иличивадли чедиикибсири ва илала гIергъи жагьилти даршубиубтири. Мямяйличила илдигъунти сецад-дигара мисалти гьандушес вирар. Илала дудеш, узби ва хала дудеш Дамала МяхIяммадра хабарла мушлукьяби бирутири. Рабаданра Валигуллагьра баркьудила адамти бетаур. Валигуллагь сай гIяхIъулали Украинализир кадиркути анцIбукьуназир бутIакьяндеш дарес арякьун ва гьаннара илав игитти ва гъабзадешла баркьудлуми дурадуркIули, ургъули сай. Амма кулпетли Зубайратлизи хIебагьахъур урши илав виъниличила. Ил секIал багьалли нешла иткъира Мямяйли бетаахъурси дяхъи сагъхIебиубси уркIили гьанхIедурцу бикIулри илди. Неш ребкIибхIелира Валигуллагь илала мякьлав къаршихIейкиб…
Зубайратла уршбира дудешли чеббикIибси Дербентла шагьарлизиб чула кулпетуначил хIербирули саби. ЖумягIра хIурматла къуллукъра бузахъули, Дербентлизир сунела рурсиличил хIеррирули сари.
Зубайратла гIямрулизиб уршиличил бархбасунси декIси анцIбукь кабикибхIели, ил кьисматли тамай децIлизи гIеларушиб ва дахъал дусмазиб сунела итцадра дигахъуси санигIят бузахъес иштяхIагаррариб. Илала урши шанталацунра ахIи, абзурли республикала къакъбяхъли ветаурси, хабардерхурси багьадур сайри. Илала кегIебси сипат ва кабизалачерти баркьудлуми гьандикалли, дила уркIира децIлизи гIелабиркули бирар, сенахIенну ил дила узи МяхIяммадла кIилизан узизи халирусири нуни. Илди узбиван халакабаибтири. Дила узини илала у бархли бедибсири сунела марзла уршилис. ДугIахъарла шилизиб Мямяй ибси у лебси ахIенри. Дамала ГIялини Уркухъла шилизивадси машгьурси гIяхIгъабза итхIели милицияла начальникли узуси МяхIямяй ГIябдулкьадировла у сабри сунела уршилис бихьибси. Бахъ жагали айхъигу Зубайратли ил у. Ил хабарла багьадурли гIямру халкьлис къуллукъличи каэс вехIихьибхIели, кьисматли ил нушазивадли кевасиб. ДяхIягарси изай ил итил дунъяличи арухиб. Иличила адамтани дахъал хабурти гьаннара гьандиркахъули дирар. Машгьурси мушлукья Дамала МяхIяммадла уршила урши сунела хала дудешван ва дудешван тазаси ва кьуватчерси ветаур. Ил мурталра абзлизив чедииркуси мушлукья сайри. Амма илкьяйда машгьурси мушлукья виаллира, ил хамдеш-халадеш агарси, лергIер гIяхIти хIял-тIабигIятла урши сайри. ВиштIахIейчивадли ил дила хIулбала гьалав халаваили виаллира, илизиб гьачамалра балхIебикибси къиликъ чебаибси ахIенри. Илис къяна-шилтахъ хIейгахъи, бархьдешла гьуни хIялай ихъуси гьарли-марси дубурлан сайри.
1962 ибил дуслизир тухтурти хIебиухIели, Уркарахъир медицинала хIянчизарти руркъути курсани абхьибтири ва илар Зубайратра ручIули калунсири. Зубайрат ХIяпизовани 1964 ибил дуслизиб белчIуди хъараахъур ва СурсбукIла шилизир тухтурли рузули, бузерила цаибти гунзри кацIиб. 6 дус илаб хIянчи барили гIергъи ил ДугIахъарла шила советлизи кабурхуси Хулабаркмахьилизибси фельдшерско-акушерский пунктлизир тухтурли рузескарииб. ИлхIейчирадли дугIахъарлантала арадешлис къарауйчи каризурли, чумлисра кумек гIеббаахъиб.
ГIергъити дусмазир Зубайратра сунела дурхIначи Дербентлизи гечриуб ва илар гIямрула бегIла гIергъити дусмачи бикайчи калун.
Сегъуна санигIят бузахъаллира, адамла уркIилизиб шягIирла пагьмулира мер бургули буили саби. Нуни гIяхIцад адамти балути саби чула санигIятунира ламусличил дахъал дусмазир дузахъули, дебали чедетаахъили назмурти лукIути. Илдала лугIилизирадли сари сунела гIямрула вархкья викIуливан «хирург» Зубайратра. Илини сунела уркIилизиб риштIахIейчибадли челукьуси децIличила, хабарагарли Мямяйли шалал дунъя бархьбатнили чегахъибси бяхъличила делкIунти назмурти учIаннисра илцад-декIар дарсхIедарили гьаладирхьулра:
Дарманагар дардани
Гьавала арцантицад
Дахъал самолетуни,
ВацIала галгубицад
Ванзаличир танкаби,
Ярагъли цIакьдарибти
Гитлерла фашистуна
ДяхIчиаиб халкьличи.
Дунъяла ари буцес
Кьасри халахартала,
ЦIализи гIелабушес
Дигулри дурхъал ванза.
Дергъла бемжур цIализиб
БяхIчили бебкIаличи,
Улкала багьадурти
БяхIбиубгу душмайчи.
СССР-ла лерилра
Миллатуни цауркIли,
Дурадухъи душмантас
Гьаладариб гьундури.
Игитти гIяхIгъубзнани
ДугIаиб увяхI душман,
Сепайда, миллионти
Алхун гIяйибагар халкь.
Дила ахIерси ВатIа
ЧебяхIти нартанала,
Кьимат бедес гьунартас
Гъай даргес хIерирулра.
Ахъ шурла лесличирад
Лачинни тIамадиру,
УркIиличир дардани
ДигIяндарагу или.
УркIиличир дардани
ДигIян кьалли дираси,
Шиниш кьарли гулвавни
Диралли дигIяндарес.
УркIи дуциб шишимти
Гьаргдараслири рахли,
ДуцIрум дубурла вавни
Дурци яниван шахли.
Кьисматли дяхIдарибти
Гьандушасли къиянти,
ДуцIрум шарабла урунж
Миъбази гIелабирки.
ВалхIелуси дудешли
Адикьур уркIилар цIа,
Сабабли диахъубли
Душман Гитлерла дявти.
Узи-рузила ургар
БегIла риштIал ну сарри,
Рахъ дигули дудешли,
Ратурли арякьири.
Балули урги илини
Даимлис ши бархьбалтни,
Ну някъбази руцили
Ратаэс вирхIейрулри.
Ахирра рархьратурра
Дявтази аркьухIели,
Кали бурги набчил барх
Дила дудешла уркIи.
РиштIаси нуни дургъби
Се саррил хIебалулри,
Дудеш дергъла майдайчив
Даимлис калунсири.
Ну някъбази руцили
Даим рисусири неш,
Биубси хIебалали
КIапIрурцаси ил нуни.
«Жагаси хIева хили
ЖагIял лявкьянну дудеш, —
РикIаси ну нешлизи, —
Паргъатрии ахIер неш».
Амма паргъатрарес неш
ХIериубра итхIели,
Чина хабарри дудеш
Вагьес хIебиркничила.
Дашули бузри, дусми
Заманара арбякьун,
Ахирра бархIи бакIиб
Ну школализи аркьул.
ГIур дагьурра тарихла
Дурсрачир гьарил секIал,
ВатIан гьанни дудешли
Жан кьурбандарничила.
Дила зиланталаван
Дургъба дудеш кевасиб,
ДяхIличи гьачамалра
ХIебикили хIерризес.
Гьарил секIал аргъила
Нешлизирти дардани,
Хьурадиуб дилара
Чархла азир биркIайзи.
ДяхIиули анцIкьи-децI,
Чекайсули къиянти,
ГIямрула гьуни ахъес
Уббухъун бахъ къиянни.
Бахъалри ит замана
Нуван децIли берцIибти,
ДукIлиуб къиянтала
ГIязиз жан къябаибти.
Урхьула рамчаниван
Чевашул цIудар душман,
Шин дахъдиуб шараван
ГъятIиибли ветахъиб.
Россияла пахрули
Дагъистан — дила ВатIан
ХIунира абикьурти
УркIби чIумал гIяхIгъубзни.
ВатIан гьанни сархути
Гьунартачил машгьурти,
Шандан кIантIибаресцад
Чузир цIакь, кьуват лерти.
Гьар дус гьала хIеблизиб
ЦIумбулхъан дила уркIи,
Шаддешла байрамличив
Дудеш гьалавилзули.
Амма илала сипат
ГьанхIебиркули саби,
Бургар илала сурат
Мармар къаркъализибси.
Ахъ шурла лусентиван
КIантIдикIар дила хIулби,
Май базла урчIемличиб
Гьанбуршалли алхунти.
Бемжур дергъла цIализиб
Саби дугIли калунти,
ХьанцI хIярхIубала гьалаб
РухI гIяярли алхунти.
ХIеб дакIалли дашути
ХIунтIена рангла вавни,
АхIенара хIушазир
ВатIан гьанни картIиб хIи.
ДягIлис гIергъи башуси
Къада дицIиб цIяб дирихь,
АхIенара хIезирти
ДецIли дицIиб гьигьани.
Гитлерла убяхI насаб
Бирхъули хьанцI хIярхIбани,
Бигабну децIла цIали
Баркьибну дунъя пана.
Россияла цIакьани
Мурталра чедидиркаб,
Дила ВатIайзир гьатIи
Дургъби бекIлил мадиаб.
* * *
ХIябилра къияндухъун
Наб хъали-цIала гIямру,
Хъулиб биштIа дурхIнира
Жавабласи хIянчира.
Къиянти дахъдикIуцад
ЧIумабикIулри уркIи,
Дирутири дугурби
Дугели гьанкI агарти.
Бархьдешличи бяркъурли,
Аратили сагътили,
Халкьлис пайдачебтили
ДурхIни абикьес кьасли.
Ятимла хъу хIедухъар,
Дерхъалли миъли дулъа,
Дарибти къиянтазиб
ЧехIебаира гIяхIдеш.
Бархьдешцун гIеббуцили,
ХIерирул дила урши,
Хапли хабарагарли
Кевасибгу кьисматли.
Дулхъул БерхIила нурли
ВанахIедариб уркIи,
Диркул БерхIила нурли
ХIедаркьиб дила вана.
Дудешливан хIунира
Ратурли арякьунри,
Диалри хIелугути
ДецIлизир деркIес гIямру.
Мямяй, хIуни ратурла
Диркулигу вецIал дус,
ХIу уркIилав агарли
АрхIебякьун ца сягIят.
Ахъ хIурхъи шаладирул
Дай дугила шалал Бац,
ХIедарили юрт шала
ЦIяб дирихьли кIапIдариб.
ГIялам ванабиранил
Нур дархил ванал берхIи,
ХIедарили чарх вана
ЦIудара къирли дуциб
Аба ребкI, дила Мямяй.
Гьар даим дирихь дашес
Дубур вара дила чарх,
Даим шинни кIантIдикIес
Шурми вара кIел хIули.
БерхIилара ванадеш,
Дунъялара жагадеш,
ХIу агарли дуркIути
ГIямрулара кьутIкьудеш.
Магьила дубуртазир
БерхIира гIеладиркур,
ХIебалули баресил
УркIира кьакьадикIур.
ПатIимат Кьурбанова