Жяв замунтачибад адамтани жагати яра лямцIдикIути гIягIниахълуми пайдаладирниличила баянти даили сари нушачи. Жагати къаркъуби, мегьла ва шишала бутIни хъябличи диршути дуили сари. Мургьи-арцла ваяхI имцIаливан давлачебтани улкнала вегIбекIунани дихутири гьалар. Илкьяйдали пайдаладирути гIягIниахълуми хIясибли адамти гIямрулизиб сегъуна даражала сабил белгибирули буили саби. Давлачебти адамти итил дунъяличи арбякьунхIелира, илдачил дарх цацадехIти гIягIниахълуми хIябла кадирхьути анцIбукьунира дирутири. Илкьяйдали хIябла кадирхьути ваяхI имцIали азирти дусми ардякьи гIергъира ишхIелла манзиллизир дургули сари. Илкьяйдали 8 азир дус гьалар гьалабла Египетлизир дирули кали сари мургьи-арцла ваяхI или бурули саби гIялимтани.
Дахъал дусмазиб Кубачила ши дунъяличиб гьалабяхI арбякьунси художественный ваяхI дирнила шайчибси центр сабливан машгьурси саби. Ярагъ, мегьла хIевни, мургьи-арцла, магьила ваяхI дирниличирли гIярбукIла устнала хабардерхурти сари. Устнани дахъал цархIилти секIалра пайдаладирутири ваяхI жагатили ва кьиматчертили детаахъес багьандан. Замана арбашуцад мургьи-арцла устнани саби-бегIти някьиш дархли пикридирескабиибтири. Дунъяличиб машгьурбиубти цархIилти улкнала мургьи-арцла устни бархли тамашабирахъутири гIярбукIантани чула пагьмуртачил. Илцадра жагали ва чедетаахъили дарибти ханжулти, шушкни, гажинти, кулхми, тIулкми ва цархIилти гIягIниахълуми дахъал улкнала адамтани ахъли кьиматладирутири ва халати музейтазир дихIутири. Илди Пачалихъла тарихла музейлизир, илкьяйдали Луврла, Эрмитажла, Метрополитенна, Викторияла ва цархIилти музейтазир чедаэс вирар.
Гьарли-марли чинар-дигара гIярбукIла устнани дарибти гIягIниахълуми дагьести сари ва чула жагадешличирли декIардулхъути сари.
Жяв замунтазир Кавказлизир грекунани цIуба арц ва цархIилти дурхъати мегь адилтIнила баркьуди бузахъули кали саби. Илкьяйдали дубурлантани илдазирадли ваяхI дирули дуили сари. Х-ибил даршдуслизив хIерирули калунси гIярабунала тарихчи Аль-Масудла белкIаназирадти баянти даили сари нушачи ишхIелла Кубачила ши лебси мерличиб хIербирули ярагъ дирути машгьурти устни лебтири ибти. «Кубачи» ибси девра турканала мезличибадли шурбаталли, «ярагъла устни» ибси саби ибти баянти лер.
Дагъистайзир бегI гьалар акIахъубти пачалихъуназибад ца сабси Зирихгеранна центрли бетаурсири Кубачи. ГIямрула халатани бурни хIясибли, Александр Македонскийла мегьла кьапIа, Александр Невскийла, урусла князь Мтиславла ярагъ Кубачир дарибти сари.
ЦархIилти Кавказла шимачил барх Кубачира Россияла пачалихълизи каберхурхIели, илабти устначи мургьи-арцла ярагъ ва цархIилти гIягIниахълуми дарахъес пачала хъалибаргла вакилти бархли дугьабилзутири. Иличибли багьеслира саби гIярбукIантала устадеш итхIелил ахъли кьиматладирниличила.
Совет хIукуматлис гьалаб гIярбукIанти чули акIахъубти диштIати артельтазиб, тухум хIясибли цалабикили яра сабицун бузерилизи ихъутири.
СССР акIахъубхIели, гIярбукIантани чула бузери гьатIира жигарчеббариб. 1924 ибил дуслизиб мургьи-арцла ваяхI дируси артель акIахъубсири ва 1960 ибил дуслизиб Кубачила художественный комбинатличи шурбатурсири (КХК). ИлхIейчибад Дагъистан машгьурбирахъули, халкьла художественный ваяхI дирутири кубачилантани. ЛергIер жагати някьишличил делкIи илдани шушкни, ханжулти, гажинти, папрусуни кадирхьути, диштIати кьунби (шкатулкаби), коньяклис, чяйлис, кофелис хасдарибти стаканти дирути сари. Гьар журала кулхми, тIулкми ва цархIилти жагати матяхI дунъяла чиди-дигара миллатла жагьилти ва гьести гIямрула хьунул адамтани ахъли кьиматладирути сари. Илдани дирути гIягIниахълуми 100-личирра имцIали журала сари. ГIярбукIантани пайдаладирути сари «чернь» ибси цIудара рангла някьиш лукIути ваяхI. Илдани чула бузериличила гъайбикIухIели чеканка, филигрань, гравировка, магьи, дурхъати къаркъуби, рангла мегь ибти далилти пайдаладирули дирар. Чула бузерила дахъал шаликарти бетуцуначила сари гъай.
70 ибти дусмазиб комбинатлизиб 800 хIянчизар бузахъес имканти акIахъубтири нушала улкали. Илдани гьар базлизир дурхъати мегьлизирадли дарибти тонналичи гъамли ваяхI дуракайутири.
ГIярбукIантани чула дурхIнази биштIали лебай хала бегIтала санигIят руркъяхъусири ва Р.ГIялихановла уличилси искусствобала школализирра илдала багьудлуми чедирцIахъутири. Илкьяйдали ункъли санигIятличи бегIбиубти гIярбукIантани Россияла, Турцияла, Иранна ва Кавказла халкьанала искусствобала бетуцунира пикрилизи касили, саби-бегIти някьиш алкIахъутири. Илгъуна наслубачибадли наслубачи биуси мургьи-арцла устнала санигIят гьачамличиб-гьачам гьалабяхI башули саби гьаннара.
«Кубачила художественный комбинат» ибси ГУП республикала хаслира кьиматчерти объектунази каберхахъурси саби.
Кубачила устначила гъайвикIухIели, Кишовхъала жинслизибадтачила гьанхIебушес хIейрар. Илдигъунти багьадуртани Дагъистан пахрули чебицIахъибси саби ва чебяхIбарибси саби. П.ХIямзатовала уличилси Дагъиста изобразительный искусствобала музейлизи гьалабихьибси «Кишовхъала кьам» ибси выставкаличир, ХIяжимамма Кишовла хIянчурбачирад дехIдихьили гIергъити дусмазир Кишовхъалани дарибтачи даайчи лертири. Кишовхъала хIянчурби СССР-ла ва дурала улкнала выставкабачир чуйнара гьаладихьибти сари ва ахъти шабагъатуначи лайикьдикибти сари.
ХIяжимаммала узикьар ХIяжи Кишовра пагьмучевси устназивадсири. 1937 ибил дуслизиб Парижлизиб дураберкIибси лебил дунъяла выставкаличир цархIилти гIярбукIла устналайчил дарх илала произведениебира чедаахъибтири. Илини Югославияла гIярмияла командир Ирсип Броз Титос савгъатбарибси цIуба арцла шушкаличир дарибти някьишлисра ахъси кьимат бедибсири. Творчестволашалти сархибдешуни багьандан илис И.Репинна уличилси РСФСР-ла пачалихъла премия бедибсири ва ДАССР-ла искусствобала урибси хIяракатчила уличи лайикьикибсири.
ХIяжимаммала ва ХIяжила санигIят илдала уршби Кьадирлира МяхIяммад-Расуллира даимбариб. Кьадир Кишовли дирути мургьи-арцла ваяхIра лергIер жагати сари.
МяхIяммад-Расул Кишов ишхIелла манзиллизив Дагъиста мургьи-арцла устни-ургав бегIлара пагьмучевси ва машгьурси сай. Илини выставкабачи гьаладирхьути хIянчурбани адамти тамашабирахъули саби чула урхIмешуахIенти жагадешличирли.
ИшхIелла манзиллизиб Кишовхъала кьамла санигIят даимбирутазивадли сай Кьадирла урши ХIяжирабадан Кишовра. Ил 1985 ибил дуслизив комбинатлизи узес вакIибсири. Илав 11 дус сабухъчевли узули калун. П.ХIямзатовала уличилси музейлизив 2012 ибил дусличивадли реставраторли узули, илини жигарла бутIакьяндеш дирули сари МяхIячкъалализир, Грозныйлизир, Бакулизир, Парижлизир, ЮНЕСКО-ла штаб-квартирализир дурадуркIути выставкабачир.
ХIяжирабадай сунела урши МяхIяммад чула кьамла устадешла дигIяндешуначи бурсиварили сай. Илкьяйдали даршдусмазиб даимбирар Кишовхъала устадешла пагьмуртала шаласи гьуни.
Расул ГIялихановли дарибти мургьи-арцла ваяхIличи лебилра Советский Союзла халкь тамашабирутири ва ахъли илди кьиматладирутири. Илини сунела дудеш ГIялихан ГIяхIмадовливан лергIер жагати ваяхI дирутири.
Расул виштIахIейчивадли узес бурсивиубсири. ЖагькайубхIели шилизибти устни-ургав бегIлара пагьмучевси ва хабардерхурси сайри. Художественный комбинатлисра илала бузери ахъли кьиматлабирули, Расул ГIялихановла у бедибсири.
Илини бахъал пагьмучебти устни бяркъуртири. Школализир илини дурхIнас прикладное искусствола дурсри кадирхьутири. ГIябдусалам ва ГIялихIяжи ГIялихановхъаланира чула дудешла черяхIти устадеш даимдирули, дахъал сархибдешуни диахъубти сари. Расул ГIялихановла дурхIнала дурхIназивадли Руслан ГIялихановли хала бегIтала санигIят чеббикIили саби. Ил гьанна Дахадаевла районнизив федеральный судьяли узули сай. Расулла уршила урши Мурад ГIябдусаламович биалли, Кубачила шилизив хIерирули сай ва мургьи-арцла ваяхI дирули, сабухъчевли узули сай.
ГIярбукIла мургьи-арцла устаназибадли хIурматличил у гьанбушес лайикьли саби ХIяжигIямар Изабакаровлара. Илинира мургьи-арцла устадешла черяхIти ганзухъуни ахъиб ва Кубачила урга даражала школализив директорла заместительлира узули, мургьи-арцла устнала санигIятличи дурхIни руркъули, преподавательла хIянчи бирусири. Ил Россияла Федерацияла урибси художникла уличи лайикьикибси сай. ВДНХ-ла выставкаличиб мургьила шабагъат, чумал цIуба арцла ва жармала медальти касиб. Ильяс Изабакаровли хъалибаргла санигIят даимбарили сай ва МяхIячкъалализиб сай-вегIси устаханара балкьаахъурли, узули сай.
40 дусличивра имцIали узули сай гьанна машгьурси мургьи-арцла уста ХIяжи Машаннаевра. Илини 15 дус виубхIейчивадли хала бегIтала санигIят бузахъуси сай. МяхIяммад Туллиевличив устадешличи вегIиубсири ил. ХIяжибяхIмуд МяхIяммадовра минала мургьи-арцла устнала санигIят ункъли бяркъурси багьадур сайри. Илала пагьурти ахъли кьиматладирули, Ленинна орденничи, ХIурматла Лишанничи, Россияла хIурматла художникла уличи ва ВДНХ-ла медальтачи лайикьикибсири.
Даршдусмазиб илкьяйдали бугабикIуси гIярбукIантала пагьму ишхIелла манзиллизибра жагьилтани, гьалабяхI башахъули ва давлачеббикIахъули саби.
Арбякьунси дуслизиб комбинат 100 дус биънила юбилей дураберкIибсири.
БусягIятла манзиллизиб илала бузери жигарчеббарес хIяжатли биъниличила масъала ахъбуцили саби республикала хIякимтани. Гъамси манзилла бухIнаб камбинатлизиб гьаларти дусмазибван гIярбукIанти сабухъчебли бузес имканти алкIниличи вирхес вирар.
— ИшхIелла манзиллизир нуша къайгъилизирра комбинатла бузери гьунчибикахъес, – бурули сай Кубачила шила бекI ГIябдусалам Куртаевли. Ил масъала гьунчибикахъас кьаслизи кайзурли сай комбинатла директор ХIяжи ЯхIъяевра. Илкьяйдали гIярбукIантас бузерила мерани акIахъес ва нушала хала бегIтала санигIят гьалабяхI башахъес дирехIе. Сецад къияндешуни чедуркъаллира, кубачилантани ил санигIят бархьхIебатур ва биубси кьяйдали имканти даргили, чула хъулразиб бузес даимбиуб гьанналаубра. БегIлара дигеси баркьуди саби илдани чула дурхIни мургьи-арцла устнала санигIятличи руркънира.
Амма ца дебали челукьуси далилра леб. Шилизибадли мургьи-арцла устни дурала мер-мусаличи арбашули саби, чули бируси хIянчи цархIилтани гIягIниси тяхIярли кьиматлахIебарили кални багьандан. Илкьяйдали гIямрула ва яшавла шуртIри къулайдиахъес вирули ахIен. ХIейгеси биалра, гIярбукIантас илкьяйдали цархIилти санигIятуни дузахъес чевкъули саби. ХIера, гIергъиси замана 15 мургьи-арцла устнани юртани лушантала ва цархIилти санигIятуни чердикIили сари.
Чула дудешунала ва хала дудешунала гьуни чеббикIили, гьалабяхI башути пагьмучебти устнира Кубачила шилизиб камли хIебиъни дигеси саби.
ПатIимат Кьурбанова