Гьарил адамлис чараагарси

Арадеш – адамла гIямрулизиб бегIлара дурхъаси, я асес, я бицес хIейруси ва гьарил инсайс чараагарли гIягIниси секIал саби.

Арадеш агарси адам – ил вайхъала сай, чулахъ ва гIярга адам сай. Илгъунали чисалра, селисалра гIяхIдеш барес, багалавиэс хIейрар.
Иш дила макьалализиб Совет хIукуматла ва гьаннала заманала адамтала арадешличила бурес дигулра.
ИтхIели арадеш гIяхIси бири. Адамти ара-сагъти бири, сегъунтилра къиян-жапалис, балагь-кьадарлис, мусибатунас мукIурхIебикIи. Къияндешунира дубурлан яхIличил, гъабзадешличил чекайси, сенахIенну ит замана гъубзни, лесла шурмиван, чIумати бири. Янила, чиллала заманара гьести гIямрула дубурланти, хъажли дицIибти дабрира хала хIякнира чегьурли, гулила кьапIнира чедиили, маркIачIи баайчи гумайла делкунти къаркъубачи кабиили, ихтилатбикIули бири, чедаибти-дакьибтачила хабурти дури, амма… сеналра биргIули хIебири: бугIярдешли илди къаркъаван чIумабарилри, дебшлабарилри. ДурхIни-гIулухъаби дубуртала, музурбала ахъти мераначибад чули дарибти гъяймачиб кабулхъули бири, абзбирки.
Сен илцад кьуватти, сагъти бирутири гьалаб адамти?! Сен илди ишцад зягIипти, арадеш агарти, къиян-жапа чекасес хIебирути сабира гьанна?! СенахIенну итхIели гIяхIти, умути гьава ва шин (хIуркIбала, дяхIила, забла) – хIера, илди лигIматуначил бири адамти пайдалабикIути. Чули дегIи, дакIахъили, шинкьанир делкьунти ризкьила бизиси кьацI бири, дармахIедарибти цIедеш, кьаркьайс багалати гьаруш дири. Халкьли умути кьар дири дукути, гьанна къалпла дармунтала мер бурцути. ХIера, илди лерилра сари арадеш бихIнила бекIлидиубти сабабти.
Адамти хIянчили саби балхути, хIербирути, гьанна биалли – вачрукьядешли. СССР-ла заманализиб адамти хъуми делгIули, арши иршули, дугби дирули, ризкьи дашахъули, мура дурчули, илди уркрачир гечдирули, вацIализирад урцул дихули, маза-масличил ва хIяйвантачил дуки башули, дуги-хIери хIеили бузутири, авлахъуначиб ва дубуртачиб умуси гьава гьигьбирули, умути шин дужули, умуси хурег букули. Халкь цабалги, уржили бири, ва бекIлибиубсигъуна – чинабарла сегъуналра урехи хIебири. СССР-лизиб илди, ца миллат кьяйдали, хIеркабирутири, жагIялла бархIи гIяхIдеш бирниличи хьулбикIули. Лебилра хIянчиличил гIеббуцили бири, гьанна кьяйда хIянчилигIеб къяйцIхIебикIахъули. БусягIятла заманализирван багьни ахъхIедикIину (дусла духIнар чуйнарил), гьар дус дургIедикIи.
ИтхIели хъям-кьацI, рушбатуни, адамти кабуршни, баргиъни, билгIни, шутIни-къунби, ламартдеш, кIибяхIяндеш, усалдеш хIедири. Халкь адамдешла дазула бухIнаб бири. Илдала адаб-адамдеш, ламус-хатир, гIяхIялдеш-гьалмагъдеш дири. Илди лерилра ахIену, гьатIи, адамтала арадеш гIяхIси биънила сабабти?!!
Гьанна арадешла даражаличила буралли. Ил дебали вайси саби. 60-70 процентла халкь зягIипли саби. Байхъала чулахъуни саби, уркIила, гьигь бурцнила, хIила гъяж ахъ-гIяшбирнила ва цархIилти декIти излумани буцили. ЗягIипли саби биштIатира жагьилтира балли. Илдани азарханабира поликлиникабира гарч­ли дицIили сари. Азарханабази кабихьес мер агарли яргабачиб тIашли саби халкь. Ил тяхIяр саби поликлиникабазибра. ХIисаблизи кайсуси мерлар ва кабинетунала гьалар яргаби сари. Азарханализи кайхьес кьадарбиубсилис ара-сагъси адам левара или гьанбикесли саби.
Гьанна адамтала арадеш агнила, зягIипти бахъал лебнила бекIлидиубти сабабти сари: нитратуни, химикатуни, агъуладарибти овощуни-цIедеш дукни, нясси гьава гьигьбирни. ЦархIилти дуэсну, кьацIалра агарагу умуси! Бизиси бетаахъес или, бетIулизи гъудурхIедирути агара. ИлданикIун арадешлис халаси зарал бируси саби. Тукентазир дирцути сокани химикатунани рангдирули сари. Ниъ, бурт, ягъурт – ниъла лерилра продуктунира порошоклизирад дирули сари. Диъличила буралли, мицIирагла битIакI имцIабиахъес или, дармунтани далхули, уколти дирули сари.
Жявли дилкьахъес, халадаахъес, дицес (цалис ца гьалабухъес или) картошка, набадури, капуста, помидорти, хиярти ва цархIилти овощуни химикатунани (нушани хIедалути гIуррара дахъал секIай) далхули сари. Балу-балули адамтани адамти агъули балхули саби. Илдигъунти берк-бержла продуктунани цабехI цIерхьбирахъули саби, цабехI – зягIипбиркахъули. Буралли, нушала улкализиб алкIутачиб, бубкIути бахъал саби.
Агъуладарибти берк-бержла масани дирцутачи сегъуналра хIеруди агара. Ахтарди дурабуркIаллира, рушбат сасили, адамтала арадешлис заралбирахъути продуктуни диалра, дирцахъес далтули сари. Чус биркуси бикили гIергъи, адамти алхалра, пикри агара.
Арадешличи халаси асарбирули саби аптекабазир дирцути дахъалгъунти къалпла дармунтанира. Кьаркьайс зараллати сари синтетикала, шишала гьимиртала цIали иртути палтарра.
Илдигъунти аги-кьяйдализиб халкьла арадеш секьяйда бируси?