«ИшхIелла жагьилтас дигули ахIен…»

Ил гьарра шайчивад кабиза­лачев­си, лебтачилра валкайкибси, ша­ласи, уркIи гьаргси адам хIелути камли бургар дарганти ва дагъистанланти-ур­габ. Чизибад иличила аргъаслира, че­ряхIт­и ва кьиматлатицун дугьби дикьулра. Гъай Явнус Рабазанович Жамбалаевличила сари. Вайнукьаби къирбирнила шайчирти дявилати авдехI анцIбукьунала бутIакьянчи (Афганистан, Таджикистан, Дагъистан, Чечентала рес­публика), бегIлара дявти дем­журти мераначив ургъули калунси ка­гиб­­си, ка­бизалачевси дявила сардар, ка­пи­тан, майор, подполковник, полковник, ДР-ла дявила къуллукъличи жагьилти жи­бир­­нила ва хIядурбирнила шайчибси от­дел­ла начальник сунечи дугьаизурси гьа­рил­личил цазаманализив малхIямсили ва гьаргсили виэс вирни чебаибхIели, та­ма­ша­хIейэс вирули ахIен. НушакIун че­ряхI­­ти­ къуллукъуначиб бузути, хIяким­деш­ла ут­н­и­ дуцибтала шайзирад чурхдеш ва ава­ра­­­агардеш дакIудирниличи бурси­диуб­ти сарра.
Иш гьакIлизиб Явнус Рабазановличил дявила къуллукъличи жагьилти жибирниличила ва хIядурбирниличила ихтилат бетаур.

— Явнус Рабазанович, ДР-ла дявила Комиссариатла бузериличила нушала бучIанти тянишбарили дигахъира.
— ДР-ла дявила къуллукъунала шайчибси Комиссариатли жагьилти дявила къуллукъличи жибирнила ва хIядурбирнила шайчирти далдуцуни дусла духIнар кIина дурадуркIули дирар: октябрьла 1-личирад декабрьла 31-личи бикайчи, ва апрельла 1-личирад июльла 15-личи бикайчи. Жагьилти дявила къуллукъличи жибарес гьалар нушани хIядурдешла дахъал далдуцуни дурадуркIули дирехIе. Цаибилгъуна, жагьил адам 17 дус виубхIели, ил хIерудилиу кайсулра, гIур ил 18 дус виубли гIергъи дявила къуллукъличи живирнила шайчирти далдуцуни дурадуркIулра. Дявила къуллукъличи вархьес вирарал ахтардивирулра, ва лерил далдуцуни дурадуркIукад 18 дус виубси жагьил адамлис ДОСААФ-ла школализив учIес дигули ахъалли, ил специалист кьяйдали хIядурвирулра. Специалистуни хIядурбарес багьанданра нушала халаси наряд леб, дусла бухIнаб 900-цад дурхIя, хIядурбарибти специалистуни биалли, нушани декIар-декIарти гIяскуртази бурхьулра. Илди дурхIнала дурабад, нушани чула сабил хIядурбиубти жагьил адамтира бурхьули ди­рехIе. Дявиласи къуллукъ та­ман­­барахъес багьандан бегI гьа­лабси яргализиб дусми хIя­сиб­ли бегIлара халатигъунти жагьил адамти бурхьулра, сабира 18 дусличиб имцIали биубти: хIядурбарибти специалистуни, чебяхIси даражала багьуди касибти, хасси журала белчIуди касибти, ва гьайгьайрагу, кьаркьа арадеш лебти.
Илкьяйдали нушани вягIда (контракт) хIясиблира дявила къуллукъличи жагьил адамти бурхьулра. Ил декIарси тема саби. Нушани илкьяйдали жагьилтас бяркъ бедлугнила шайчирти далдуцунира дурадуркIулра, занятиебачил дарх, 20-личирра имцIати жамигIятла организациябачилра дарх дузулра, «Юнармия» би­кIуси лебил Россияла дявила-пат­риотизмала бяркълашалси жамигIятла организация къел­гIеббикулра. РФ-ла оборонала министрла хъарбаркь ва генеральный штабла начальникла хIукму хIясибли, гьар призывниклис 2 поручитель хIядурбирулра. Поручительти – адамти саби, чулара жамигIятла бухIнаб багьа, хIурмат лебти ва гIярмиялизи урхьуси жагьил адамлис насихIят гIеббурес би­рути, илала жа­ваб­кардеш ди­хути. Селис гIягIнити пору­чительти? Илди гIягIнити саби казармализир кадиркути вай­­­нукьадешла анцI­букьуни хIе­­­­диахъес. Контрактникуни-ур­гар хIедирар илдигъунти анцI­­­­­букьуни. ГIяр­миялизи жи­­­­­­барибти жагьилти-ургар биал­­­ли закон булъути анцI­бу­­­кьуни къаршидиркули дирар. ГIярмицунала шайзирад хIей­­­гидизести баркьудлуми хIе­­­дирахъес багьандан нуша­чил барх хIянчи бирахъес гIяр­ми­цуни цалабирхъуси пункт­­­ли­зир солдатунала не­ша­на­ла, ду­де­шунала комитетуни дузули сари.
— ХIебиалли, хIушани бируси хIянчи жагьилти гIяр­мия­ли­з­и жибарниличил таманбирули ахIен?
— Гьайгьайрагу, нушала къуллукъ жагьил адам гIяр­мия­лизи живарниличил таманбируси ахIен. Нушачи чебси саби гIярмиялизи живарибси жагьил адам гьар шайчивад ахтардиварес: ил къачагъдешличил вархвасунсил ахIенал, адамти-ургав (аргъалачевси саял ахIенал), жамигIятла ухIнав сегъуна адам саял, гьачамалра судлизи викибсил, сунезибад сунени бебкIа барес ибти пикруми диубтил, гъайла къантIа, гьар секIайчила багьес къайгъибирулра. Эгер гIярмиялизи живирусила бегIтазибад цали сунезибад сунени бебкIа барибси анцIбукь кабикиб биалли, илгъуна адам гIярмиялизи вархьес асубируси ахIен. Илкьяйдали гIярмиялизи бурхьути ахIен вайти бухъя-зегъа лерти, бяркъагарти, наркотикуни пайдаладирути жагьил адамтира. ЦацабехIти бегIтани чула уршилизи гIярмиялизиб бяркъ касахъес ибси мурадличил, ил чучивад чеввикахъес багьандан, гIярмиялизи вархьес къайгъибирули саби. Селра хIянчи хIебирули виаркайили бегIтас анцIукьунси, яхIагарси, сегъуналра бяркъ агарси жагьил адамли гIярмиялизиб-декIар бегIтани бедес хIебиубси бяркъ касес вирусив, гьатIи? Ил бегIтала хатIа саби.
— Жагьил адам гIярмиялизи вархьес багьандан диргаладулхъути сегъунти масъултачил къаршидиркулрав имцIали?
— ГIярмиялизи бурхьути жагьил адамти-ургаб ахтарди дурабуркIухIели, нуша гIяхIцад масъултачил дяхIигули ди­ре­хIе, амма жагьилти-ургаб къаршибиркуси бекI­либиубсигъуна челукьуси масъала наркоманияла саби. Арбякьунси дуслизиб нушани жагьилти-ургаб бахъал наркоманти белгибарира. Илдачил халаси хIянчи барес чебиркур. Ца дусла бухI­наб илдигъунти жагьил адамти барсбарес, бяркъличи бикахъес вируси ахIен. ГIяр­мия – жамигIятла бутIа са­би, ил багьандан ара-сагъси жа­ми­гIят акIахънира бегIтала бяркълизибад дигахъуси саби. Илис гIергъи нясдешла, жяргадешла масъала декIарбарес дигулра. Саби тIашбизурти, кабиибти мерани диаб, саби-алавси тIабигIят биаб жагьилтани итмадан жярга-зекъли дирцIахъули сари, умудешла низам-кьяйда далули ахIен. Нушала бяхI­чибизлизиб рушбатчидешли ахIенну, жяргадешла, бяркъла шайчирти масъултани цаибил мер бурцули саби. БегIтазибад бяркъ касибси адамли папрус битIхIейкIу, наркотикуни пайдалахIедиру, сай-алавти мер-муса жярга-зекъличил нясхIедиру… Жа­гьил­ти-ургаб бяркъ агара, ил масъалаличила ну 20 дус гъай­ви­кIулра.
— ХIела пикрили, бяркълашалти масъулти секьяйдали арзес вирара? Ил шайчиб селизиб хатIабиркули бегIти, жамигIят?
— ДурхIялис бяркъ бед­лугес гIягIниси саби ил виштIали левай. БиштIатази асу­бирути ва къадагъадирути се­кIайчила аргъахъес чебиркур. Дила пикрили, жамигIят гьа­лабяхI арбукес багьандан бухъянси заманалис жагьилти бяркъличи биркахънила прог­­рамма кьабулбарес гIягI­ни­­бир­кур. ИшбархIи нушани пай­даладирути тяхIуртачил, шко­лабазиб, биштIатала унхъ­­­разиб, вузаназиб лугуси бяркъличил селра барсбарес хIейрар. ИшхIелла манзиллизир белчIудила кабизуназир ка­дикибти вайла шайчирти дарс­дешуначила лебтанилра балулра. Жагьилтани лайикьси бяркъ кайсулри гьалаб. ИтхIели дузулри пионертала, комсомолла организацияби. ИшхIели биалли, илдигъунти организацияби детахънили жагьилтала бяркъличира гьар шайчирад вайти асурти дирули сари. Буралли, нушала жагьилтани бурибси секIал чейсули саби, илди илцад-декIар вайти ахIен. ИмцIатигъунти чула бегIтани бяркъличи бикахъили ахIен, бурсихIебарили саби, ил багьандан гIя­датласи секIайчилара балули ахIен.
— Явнус Рабазанович, дявила къул­лукъли­чи жагьилти жибирнила ва хIядур­бир­нила шайчибси бузерила 2019 ибил дусла баянти кайули, се бурес вируда?
— Арбякьунси дуслизиб план хIясибли, Дагъистайзибад 3 605 гIярмиц хIядурбарес гIягIнитири. Ил лугIи Дагъистайс дебали халасили уббухъун. Арбякьунси дусла хъарбаркь нушани бара хIилхIи таманбарира, сенахIенну гIярмиялизи бархьести жагьил адамти дебали камлири. Ил багьандан гIярмиялизи дусми хIясибли халати шоферти, белчIуди касибти, школа таманаибти жагьил адамти бархьибтири. Къуллукъличи жибирути жагьилти-ургаб гIярмиялизи букьес хIейгути бахъал уббухъун. Илди цалабяхъесра гьамадли ахIенри, ил шайчиб полицияли нушаб халаси кумекбариб. Жагьил адамти гIярмиялизи бархьес багьандан полицияли адрес хIя­сибли гIергъикабизурли, бу­цили бикутири, цархIилван ил­ди гIярмиялизи жибируси пункт­лизи тIалаббарес дебали къияннири. Эгер чумал дус Дагъиста жагьил адамтас гIярмиялизи букьес дигули хьалли, илди хIекули биалри, гьанна биалли бархьес гIягIнити гIярмицунала лугIи абикахъес дебали къиянбулхъули саби, илди гуж-зулмуличил бархьес чевкъули саби. 18 дус биубти ну­шани гьачамлис батурра, сена­хIенну хIебра жагьилти гIярмиялизи жибируси манзил бехIбирхьуси саби.
ГIярмиялизи солдат вархьес багьандан, чедибра гьан­бу­шиливан, ил гьар шайчивад ахтардиварницун баибси ахIен. Ил нушани дявила пал­тар-кьяшличил, дабриличил, па­чалихъли сунес хIеруди бирахъес декIардарибти ваяхI­­личил, гьунчир гIягIни­дир­­кути документуначил, бер­кайчил гIеввурцуси сай. Дявила Комиссариатли солдатуни гIягIнидиркути гьар секIайчил гIеббурцути саби.
— Дагъиста Дявила Комиссариатли 2020-ибил дуслизир дарес хIядурдарибти планти сегъунти сари, гIярмиялизи чум жагьил адам бархьес гIягIнити ишдуслизиб?
— ДР-ла дявила къуллукъличи жагьилти жибирнила ва хIядурбирнила шайчибси отделли гьар дуслизир кьяйдали, нушаб гьаладихьибти тIалабуни дарес къайгъибирулра. Ишдусра нушани дявила къуллукъличи 3 500-4000-личи абикайчи жагьил адам бархьес гIягIнитира саби, амма ил лугIи гIурра имцIабарили бирар. Гьалаб нушазибад илцад ха­ласи кьадарла гIярмицуни бархьахъес тIалаббирули хIе­бири. «Адамти ва замана» пе­ре­дачализивад булан ну жагьил адамти гIярмияла къуллукълиубад убхIебурхахъес, нушачи башахъес дугьавизурсира. Гьаннала жагьилтас гIяр­миялизи букьес дигули ахIен, илдани се-дигара биру­ли саби гIярмиялизибад уб­бер­­хес багьандан. Ил сабабли нушаб кумеклис полицияла хIян­чизарти битIакIес чевкъули саби…
— Явнус Рабазанович, гIяр­мия­лизир нушала солдатуначил дархдасунти къалмакъарла анцIбукьуни имцIали дирару, ахIи баркалла балахъути кагъурти?
— Буралли, дявила къуллукъличи бархьибти контрактникуначил къалмакъарла яра казармализир кадиркути вайнукьадешла анцIбукьуни кадиркули хIедирар. Амма призывникуначил илдигъунти им­цIа­ли къаршидиркули дирар. Дагъистанланти цархIилти регионтазибадти жагьил адамтачиб кьаркьайзиб тазати, чIумати, зантти бирар. Саби-ургаб гьачамалра призывникуни къалмакъарлизи ахъибти ахIен. Амма гIярмиялизиб биалли илдас чула цIакь чебаахъес дигули ихъули саби, чула зиланничи хъячIбикили, телефон кебасили яра цархIилти вайбаркьуни дарили. Илдигъунти анцIбукьуни хIедирахъес багьандан, нушани призывникунази чебаъла тяхIяр пайдалабарили, мисалличил чебиахъули дирехIе цархIиллис хъянтIялизи яра чина-биалра бяхъялли, ил къужваралли, телефон, арц керасалли, се бирусил, лерилра илди баркьудлумани чула шайчиб такьсирла чебкадси дело ибхьахъуси биъни балахъулра. Иличил барх гьалабра буриливан, нушала жагьилтачи хIеруди баралли, илди бяркъличи бикахъалли, илдазибад дебали гIяхIти солдатуни бетарули саби. Дагъистанланти чузи ибси бирути, духути, гIяхIти гIярмицуни бетарули саби, чIянкIли илдачил бяркъла хIянчи дурабуркIес, мурталра хIерудилиуб бихIес гIягIнили саби.
Эгер гIярмиялизиб солдатлизибад вайси баркьуди кабикили, илини низам-кьяйда дуи виалли, нушани комиссариатлизи илала бегIти, тухумти, динна вакилти, жамигIятла комитет жибарили, видео-конференцияла кумекличил солдатличил бархбас кабилзахъулра, ва иличил иргъахънила хIянчи дурабуркIулра. Тяп илкьяйдали гIяхIла шайчибад декIарбухъунти солдатунира кабатурли, лебталалра гьалар баркаллала кагъурти чедиахъулра, илдала баркьудлумачила бурулра. Бара гьалавван, нушани илкьяйдали видео-конференц-бархбасла кумекличил Буденновсклизиб гIяхIил къуллукъбируси солдат чеваахъира.
Наб дигахъис нушала призывникуни, илдачиб пахрура бирули вирус. Дявиласи устадеш хIясибли бурес вирус, дявила анцIбукьуназиб дагъистанлантани гьачамалра урехи чехIебаахъиб, дявила майдайчиб илди марти гьалмагъунили бирутири ва чула игитдеш чедиахъутири. Илкьяйдали нуни пахрубирулра ну Дагъистайзив хIервирниличи, ишав узниличи. Нуша хIердирути мер-муса дебали жагати сари, нушала халкь гIяхIти ва дигичебти саби, ва ил багьандан нуша-алавти гьар секIалра илдачи мешутили диэс гIягIнити сари.
— Сагаси дусла бехIби­хьуд­лизиб нушала бучIантази се бурес вируда?
— Наб лебилра халкь, дарганти, «Замана» газетала агьлу сагаси дусличил мубаракбарес дигулра. Нушала жамигIят гIямрула гьарил бяхI­чибизлизиб вавалибяхъили, нуша-алав мурхьли пик­рибикIути духути, гIякь­лу­чебти адамти биубли дигулра. Хъалибаргуназиб балгундеш, диги ва баракат каммадиаб, дунъяличир биалли муртлисалра даршудеш кабизаб, нушала халкьли гьачамалра дургъбала мусибат чемабааб, сенахIенну иличибра кахси секIал лебси ахIен дунъяличиб. Нушаб дургъес асухIебирар, нушала дин, халкь, культура бегIлара жагати сари. Илкьяйдали наб дигахъаси адамти гьачамалра зягIипхIебиркули, илдас чIумаси арадеш булгулра! Сагаси дусли нушаб гIяхIти ва шалатицун умутуни, дарсдешуни садухаб, лерилра хIейгидизести, вайти анцIбукьуни биалли, убла заманализир калаб! Даршудеш, низам, арадеш ва баракат гьарилла гIямрулизир!
— Явнус Рабазанович, баркалла ихтилатлис. ЖамигIят гьалабяхI башахъес илала гIяхIдешлис бузути, халкьлис багалати, уркIи изути, хIугъунти гIяхIгъубзни каммабараб дунъяличиб! Аллагьли, хIела хъалибаргличил варх арали, хIулкIули вихIяби хIу!