Губданиб Совет хIукумат кабизахъни

Дагъистаннизиб июльличиб пунтбиубти паргъатбиахъубли гIергъи, 1919 ибил дусла августличиб мегьла гьунила Темиргой станциялизиб Уллубий Буйнакъскийличил барх боль­шевикуни кабушибтири. Илдала лугIилизив губ­далан Дагъистанна РКП (б)-ла член ГIябдулвагьаб ХIяжи­мя­хIяммадовра левсири.
Дагъистанна РКП (б)-ла калунти членти Даргала округла Лавашала шилизибри. Шагьуртазирти ва округуназирти цархIилти кьукьначил илдани бархбас бузахъусири ва цахIнабли лебтанилра къантIси манзилла бухIнаб деникинцыби агарбарес багьандан ярагълабарили, халкь ахъбуцес кьасбарибсири. Илгъуна баркьуди бетерхахъес багьандан, большевикунани шайх уль-ислам Ахъушан ГIяли-ХIяжичил бархбас кабизахъурсири. Илдани балусири Дагъистаннизибси заманала хIукуматличи шайх къаршили виъниличила.

Граждан дургъбала замана Губданила ши имцIа­ти­гъунти анцIбукьунала дайлабри. Порт-Петровск шагьарла мякьлабад ва илкьяйдали, Губданила шилизибадли сабри дубурла шимази башуси гьуни. Ил багьандан Дубуртар Улкализир кадиркути анцIбукьуни ил шиличил дархдасунтири.
1918 ибил дуслизиб Губданила шилизиб партийная ячейка акIахъес багьандан партияла обкомла член ГI.ХIяжимяхIяммадов вархьибсири. Революцияла жигарчевси гьавкьяна ГIяхIмад МяхIяммадовла (ЦIуба ГIяхIмад) кумекличил цаибил партийная ячейка акIахъубсири. Илала членти бетаур И.Эбуев, Х.Адаев, ГI.Адаев, ГI.Киясбеков, ГI.МяхIяммадов, М.МяхIяммадов, Ж.МуртазагIялиев, Х.МуртазагIялиев, М.Шахакаев, И.Шуаев, Ш.МяхIяев, М.ХIяжиев, Х.ХIяжиев, Гъ.Арсланханов, А.Айдиев, Ж.ЯхIъяев, Кь.Баталов, Д.ШяхIбанов, М.Шагьнавазов, Ш.Гебеков ва цархIилтира. Губданила шилизибадтири машгьурти революционерти ГIябдулвагьаб ХIяжимяхIяммадов, ГIяхIмад МяхIяммадов ва цархIилти. Илди бархбаси бири М.Дахадаевличил ва У.Буйнакъскийличил. Уллубийлис бяркъ бедибсири губдалан Суйдухли. Илкьяйдали революционерти илала хъулиб гьунибиэс бирутири. Илдигъунти гьунибаънибала кумекличил Губданила шилизир революционертала ургарти бархбасунира чIумадикIутири. Гьалмагъдешла бархбасуни гьатIира цIакьдиубтири шайх Ахъушан ГIяли-ХIяжичил гьунибаили гIергъи. Шайх учIули калунсири машгьурси губдалан гIялим Даци-кьадичив. Шайхла губдаланти-ургаб хIурматра халасири.
Губданила шиличира шайхла асар халасири. Ил шилизи вакIни халкьлис байрам сабри. Шила лебил шанти цалабикили, илис хIурматличил гьунибиутири. Илала дурабадлира, губдаланти ахъушантачил мурталра цабалги бирутири. Шайх дугьавизнили, губдалантала баркь-бацличи лебгIеб халаси асарбарибсири. Адамтани саби гIяхIъулатала отрядуни акIахъубтири ва дявила баркьудлумачи руркъутири.
Илкьяйдали губдаланти, Манасла станциялизибти къазакъунала гIяхIил ярагъладиубти гIяскуртачи къаршили бургъес дурабухъунтири. Ила кIел бронепоезд дакIес хIяжаттири. Губдаланти бархбикиб Дауд ГIяхIмадовли бекIдешдируси МикIхIила партизантачил. Партизантала бекIлибиубсигъуна пикрири бронепоездличи чебухъес. Илкьяйдали Манаслизи баибси бронепоездличи чебухъи Порт-Петровсклара Дербентлара ургабси бархбас къябаэс имканбикIулри.
Губданила ва МикIхIила партизантала отряд чебухъниличила профессор Н.П.Эмировли лу­кIули сай: «Савли жявли 500 адам Манасличи гъам­би­кIул­ри. Вагонтази кабиибти деникинцыбази ил се­кIай­чила багьахъурлири. Партизанти вагонтачибяхI гъам­биубхIели, илдани цIа чекьур. Бахъал партизанти ка­бу­шибтири, амма гIяхIцад багьадуртас вагонтази бухIнабухъес имканбакIибсири. Революционер Халикь МуртазагIялиевли бурни хIясибли, партизан Сулайбан Ибрагьимовли тIамадарили сай: «Гьанна балас нуни Ильяс Шихимайли барибси ханжа хIял», — или ва абзурли вагон бицIибти къазакъуни суненицун белгьи сай. ЦархIил вагоннизи ухIнавхъес вализурхIели, иличи снайперла хIярхIя чегибсири. Ил дергълизиб 200 губдалан кабушибтири.
Манаслизибси дергъ таманбиубли гIергъи, къазакъу­ни Губданила шилизибяхI гьайбиубтири. ИлхIели Манаслизиб бахъал адамти кабушили ва бяхъили шиличи бакIибси балагь халасири. Кабушибти хIярибихьес ва бяхъибтас кумекбарес бархли балкьарули ахIенри. Амма губдаланти уруххIебиуб. Хьунул адамти, бухънаби ва дурхIни вацIализи гьуниббатурли, 800 адам лертигъунти чула ярагъра касили, душмайс бяхъ чегахъес хIядурбиуб.
Лавашала революцияла оборонала Советла буйрухъ хIясибли, Губданила шилизи ГIяли ГIусбанов вархьибсири, революцияла цIакьани дячIес багьандан, къазакъуни Губданибад бикили, Лавашала шиличи чебухъес, илабадли гIур Кумухлизи, Гъуниблизи, Хунзахлизи баэс хIядурбикIули биъниличила багьахъес. Илкьяйдали Советли иргъахъулри кумекличи хьулхIедикIули, хIуша дургъеная ибси пикри.
Ца пушкара сабира кьягначил, бардначил ва цархIилти лертигъунти ярагъличилра гIягI­ниахъ­лумачилра бегIбиубти губдаланти, ярагъличил гIяхIил бегIбиубти къазакъуначи къаршили дурабухъун.
Губданила шилизи гьамадли къазакъуни бухIна­бухъ­ниличила партизантала хIяракатла гьабкьянаби Халикь МуртазагIялиевли ва Ибрагьим Къарабудагъовли бурусири: «Нушани къазакъуни бухIнабухъахъес хIебалтехIери, амма нуша диргIядиубтири. Пушкализибадли къяйкбарибхIели, урухбиубти къазакъуни гIелабяхIли бебшибтири. Нуша дебкIахIелра душманти шилизи бакIахъес хIебалтехIе или кадизурлири. Амма «Теренкъуа-къада» бикIуси шила цархIил мерличибадли къазакъуни чебухъунтири. Нуша кьанни шакдикира илдас къаршидеш дарес».
ИтхIели деникинцыбани чедаахъибти жанивардеш адамтани сеннира хъумхIерту. Шанти илдас биубцад къалабали чеббицIес ибси кьаслизибри.
Даргала округла цархIилти партизантачил барх губдалантани душманти ГIяякьакьала къярдлизиб тIутIу-кьякьябарибтири. Партизантани ярагъ кадихьибти ахIен­ри Дагъистан цIубабазибадли тамай акьубатахъайчи.
ГIур Совет хIукумат чедибикибсири. Деникинцыба­чи къаршили бургъули, губдалантани гъабзадеш чеда­ахъни багьандан Дагъистанна ва Северный Кавказла обо­ронала Советли Губданила ши революцияла шилизи халбарибсири ва ХIунтIена байрахъличил шабагъатлабарибсири. Илкьяйдали «Фордзон» бикIуси трактор савгъатбарибсири.
Губданила шила Советла цаибси председательли катурсири Ибрагьим Къарабудагъов. Милицияла цаибил начальникла къуллукъуни, кIинайс колхозникунала комитетла председательла хIянчи хъардарибтири НурмяхIяммад Жамаевличи. Казначейла хIянчи хъардарибтири ЖягIпар ГIямаровличи ва парторганизацияла секретарьла — Хизри Айдиевличи.