Ак-Гёль шарала мякьлабси паркличила (белкIлизиб парк Ак-Гёль), саби шараличила ва Редукторный поселоклизибси Каспи урхьула дубличила нуни гьаларра гIяхIцад макьалаби делкIунра. Ил суалла чебкад чуйнара гъайдухъун республикала цархIилти СМИ-бира. Сепайда…
Шагьар ункъбирнила ва жагабирнила шайчирти суалти ирзути хIякимтани яра газетаби хIедучIули диэс гIягIнили саби, яра илдани чула хIянчилизиб «Хури гъямдикIар – караван башар» бикIуси бурала бекIлибиубсилизи халбирули саби. Или хIебиалри, сен, гьатIи, илди нуни чедир гьандушибти шагьарла мераначир нушани сегъуналра гIяхIла шайчирти дарсдешуни чедаэс хIедирулра?
Гьанбиркур наб: 2001, 2002 ва 2003-ибти дусмазиб «Россияла бегIлара гьарбизурси шагьар» бикIуси конкурслизиб МяхIячкъала шагьарли гьаб-гIергъили хIябэсил, кIиэсил ва цаэсил мерани дуцили. 2004-ибил дуслизиб МяхIячкъала къулайбарни хIясибли, Россияла бегIлара гIяхIси шагьарлизи халбарибсири. Ил дусла декабрьла хIябличив нушачи, тах шагьарлис Россияла Правительствола шабагъат бедес, Владимир Аверченко вакIибсири (Юртани тIашдалтнила шайчибси Агентствола бегIлара халаси хIяким сайри ил). 300 азир адам хIербирути шагьуртала ургабси конкурсри ил. Илизир бутIакьяндеш дарибти Тюмень шагьарли кIиибил мер буцибсири, Калуга ва Нальчикли – хIябъибти мерани.
ИтхIели ну дубуртазив хIерирулри, ва нушала республикала тах шагьар илцадра гIяхIсилизи халбирниличила телевизорлизибад бикьухIели, дила уркIи разидешли ва пахрули бирцIусири: жагьхIелла гIямрула чумал дус нуни МяхIячкъалализир, студентунала общежитиебазир деркIибтири, ва, МяхIячкъала ахIи, наб дигуси цархIил шагьар дунъяличиб агарсири.
ИлхIейчибад цугли 10 дус дикиб, 2013 ибил дуслизив наб МяхIячкъалализи гечиэс кьадарбиуб. Ну хIерируси Редукторный поселок наб шагьарла бегIлара жагаси мер бургар или гьанбиркусири. Или хIебиэсра хIебири. Шагьарла дайлавад ила аркьусири, Петр I-ибилла памятникла мякьлавад айцIуси гумиличивад ва ил пачала у бихуси кьакьакад. Алгъай шайчиб мурталра бургъуси Каспи урхьу, балуй шайчиб – паргъатси шара Ак-Гёль… Иличиб гIяхIси се биэс бируси? ГIе, камси хатIаикира: итхIели паркла дубкад тIашбатурси лацлизи чейгули дири аргъ бамкьурхIели, рамчдикIути, шарала шинра.
Гьар бархIи ну шарала дубла вашаси, чебиаси парклизи кабизурли, шарализи удочкаби игьубли, гьарбизниличи хIерти бялихъчиби. ХIерикIаси лацла мякьлар хIункьрадли дашути диштIати бялихъуначи. БиштIати дурхIнани бялихъуни кьацIли далхулри, нешани, бахъ хIянчилизи бархили, сакIубти дурхIни лацличибад шарализи убяхIхIебикахъес или къарауйчиб бири.
Дахъал дири шарала дублар парклизир лагьни, чайкаби ва цархIилти арцанти. Чайкабани гьаваличиб лебалли кьацIла бутIа хъямбири. БиштIатас ил баркьуди дебали тамашабилзусири, ва илдани гIурра кьацIла бутIни, чайкабази дуцахъес, ахъли шарализидяхI лайдикIутири. Адамтачирад циила тяйдили, чус беркесичи хIерли дири, къянбира. Илди кьацIла бутIаличи даэс къалабахIедикIи: гьаланачир алав-гьалав хIердилзи, рахли мякьлав чилра хIейалри, тIяхIдашули, кьацI лебси мерличидяхI гьайдири. Лагьни адамтазирад уруххIекIи, ва илдани адамла кьяшличи кабикибси кьацIла бутIара кайсули бири: балули бурги лагьнани адамли сари даршудешла ишаратунази (символ мира) халдирни.
Нуни хIебалас, илар лералал яра агарал гьалар дирути арцанти: гьанна ну парклизи вашули ахIенра. МажахIят, лер диэс. ГIячихъли баласра ца секIал: чайкаби агара. Чинар дирути чайкаби шин агарси мерличир? БусягIятла замана шарала шин паркла лацличирад 8-10 метрлацад гьарахъдикили сари, ва, камси заманали илар арцантас держес шин кахIелес асубирар или урухкIулра ну. ХIейгахъаси наб дила гIергъити гIямрулизиб илгъуна анцIбукь чебаэс!
Лагьни, къянби диэсра асубирар. Дургар гьаннара парклизир гьалар итцадра дахъал дирути, вегIагарти хурира. ХIебалас. Нуни чебиуси ва балуси ца саби: бубкIуси Ак-Гёль шара. ДугIлатили урдухъун, «хьулчиличибад парк барсбируси саби» бикIути, нушази делчIахъес паркла бекIлидиубти къапула шайчир уркьлази делкIунти белкIанира.
Селра барсхIебариб. ТIашбатур бетоннизибад барибси, куцагарси лигубала духемличи (скелет) мешуси, гамила къаралди. Чилирил, чяли барили, чеббяхъили, чула вегIдешлизи буциб паркла имцIаси бутIара. Нушаб, шагьарлантас, калунси чIянкIли урусла учительницас тIашбатурси памятникра ил-алавти ца-хIябал скамейкара сари. ГIе, гIе! Памятникла удибси МяхIячкъала шагьарла музейра лебал. Камси заманали зилантачил шахматунани виркьес музейла гьала вашес набра чевкъарну, илалра кални гIяхIси саби.
Иш белкIлизибра, чуйнара гьалабра бурибси биалра (газетализи суратуни дархли кадяхъибти сари), нуни хIебурес хIейрусра дила улкьайлабад чебиуси палакатси Каспи урхьула дубличилара. Ну шагьарлизи гечиубси ва гIергъити дусмазиб урхьу ну хIерируси юртличибад 30-40 ганзла тяйдили бирусири. Урхьула дублаб ца 10-15 метрла бягIуси гъумли буцибси мер лебсири. Илис пляж викIесра цугхIебирки, сенкIун ил дугIла хурала хIункьрани бицIили бирусири (Нуни хIебалули, нушала шагьарлизиб, «хурала паркла» дурабад, «хурала пляжра» буили саби). Биалра, дуцIрумла буцIарси замана хамха тяхIубиахъес или, нуша ил мерличи дашутири ва шиннизир дизутири.
Гьанна ишаб илра агара. Ила дугели ва хIерили халати дехла машинабачир халати шурми ва хъулри лушухIели детарути жярга-зекъ дихутири. Арадеш къулайбируси «ЦIуба синка» центрла мякьлабад бехIбихьили, югла шайчибси 600-700 ганзла бухъяна ва 300 ганзла бягIуси урхьула мер 3-4 дусла бухIнаб жярга-зекъли бицIахъиб ва урхьулизибад шурмани декIарбариб: 300 метрла урхьнази, бухIна, арбухиб урхьула дуб. Чизилра хIебагьахъур, се сабил илаб бируси. Гьанна 2-3 дус илар дирути хIянчи тIашаили сари. Дила пикрили, хIянчи заманалис, гъай-мез хIедиахъес, тIашаибти дургар. Нуни Интернетлизиб арцан урцуси ахъдешла чедибад касибси ил мерла сурат чебаира. Бахъ ил хIейгибизурси дила хIулби суратличи хIерхIейкIес сарил кьяпIдиуб викIасра, къяна бетхIерар: илини нушала урхьула ва шагьарла куц бируцад заябарилри.
Гьари, чумал дев ну хIерируси юртла азбарличилара дурис. Ну хIерирулра Лаптиевла у бихуси кьакьалабси, 57«в» юртлизив. Нушала юртла азбаричиб жяргаси, шагьарлизиб цархIил мер хIебургар. Ил къирли буцес сеналра ярга биули ахIен. Илаб биштIатас хасбарибси майданра агара. Ца ил юртла бургар Редукторный поселоклизибси илгъуна балкьхIеурси азбар.
50 дусцад «Дагестанская правдализив» узуси журналист ГIябдуряхIман МяхIяммадовли (илра набчил ца юртлизив хIерируси сай) чуйнара СМИ-базиб ахъбуцибси саби ил суал, амма нушала макьалабачи пикри бяхIчииуси агара. Мурт багьесара шагьарла хIякимтани нушала юртла азбар къирли буцес. Къирли хIебуцибси шагьарлизиб умудеш барес гьамадли хIебирар. Замана баили бургар иличила багьесра…
СенкIун… МяхIячкъала даг-гьабил бархIи дакIубухъунси жагьси шагьар ахIенкьалли. Петр I-ибил 1722 ибил дуслизив Дагъистайзи вакIибхIели, бусягIятла замана нушала тах шагьар лебси мерличив тIашизурсири, бикIар. Илала хIурматлис ишаб 1844 ибил дуслизиб Петровское бикIуси къала тIашбатурсири. 1857 ибил дуслизиб ил у Петровск портличи шурбатур. 1921 ибил дуслизиб революционер МяхIяч Дахадаевла хIурматлис шагьарлис МяхIячкъала бихьибсири. 1923 ибил дусла декабрьла 15-личибад МяхIячкъала нушала тах шагьарлизи халбируси саби. ЦацабехIти илис гьаннара ГIянжи-къала бикIули бирар.
Шагьар тIашбатурси саби сунезиб 300 азир адам хIербирахъес ибси пикрили. 2020-ибил дуслизиб, прописка хIясибли, шагьарлизиб 603518 адам хIербирули саби. ЧебирхьехIе илдала байхъалацад прописка агарли хIербирутира. МяхIячкъалализиб хIербирути адамтала кьадар миллионничи абиркулигу! Илис бургар жумягIла бухIнаб хIяйна шала билшахъусира, кIина-хIяйна шин деткайхъахъутира. 300 азир адамлис хасбарибси шагьарла хозяйстволи миллион адам хIербируси шагьар бузахъес хIебирар. Се бируси, анцIбукь или биалли? ХIебалас. ИмцIаливан, ил багьандан дургар гIяхIла шайчи дарсдешуни хIедиубтира. Биалра, ишгъуна пикри алкIули саби: «Камтилра гIяхIдешуни кьалли дарес вири».
ГIе, гьайгьайра, вири! Бири шагьарла кьакьурби къирли дуцес. Бири шагьарла хьурали башантас кьяшла гьундури (тротуар) далдарес. Бири хъа вегIлизи дарсхIедарахъили, балконти датахъес, чула юртличи чедатурти хъулри хIедирахъес. Бири, адамтази чус дигути мераначир сагати юртани ва тукенти тIашхIедалтахъули, заманаличир биштIатас хасти майдунти лушес… Бири (иш анцIбукьличи пикри имцIали бяхIчиаэс гIягIниси саби) хъа вегIлизи урчIемъибил дерхIла балконничибад жярга-зекъли бицIибси бергараг азбарлизи лайхIебикIахъес. ГIяжаибли бири!