Халкьла ­жагадешла «гIилму»

ИшбархIи дебали мягI­ничебсилизи хал­­бирули, жамигIят­ла вакилти гъа­за­­­лизиб саби лебил халкьанала куль­тура, рухI­лати давлумала, миллатла динна бе­туцуни гьаладяхI ардукес. Илди даршани дус­мадли нушала хала бегI­тани цаладяхъибти сари.

Адамдешла лерилра че­рикIла къиликъунач­и биш­тIа­хIейчибадли дурхIни руркънила нас­лу­бачирадли наслубачи диути баркьудлуми бу­ся­гIятла манзиллизирра дурхIни руркъутала пик­рила дайлар диэс хIяжатти сари.
Халкьла гIякьлу-дагьрила да­ража мурталра сархибдешу­ни дирахъули, ахъбикIуси ва гьалабяхI башуси саби. Илгъу­на бетуцла жагадеш адамтани чебиуси саби мурталра гьа­ладяхI дашути гIямрулизиб, че­­бяхI­дешличи гьуцI­бикI­ни­ли­зиб.
ГьалавяхI арякьунси адамли­ тIабигIятла жагадеш, хъалибаргла ва жамигIятла гIямрула че­ряхI­деш, ихтилатуналара бу­зерилара мягIничебдеш, ху­­до­жест­волашалти устадеш, дев­ла цIакь ункъли ир­гъуси саби. Па­гьмулибяхъибтала художест­венный дев кумекли бетару­си саби гIямрула жагадеш гIя­чихъли чебиахъес. Жагадеш биэс чараагарси саби гьар се­кIай­­зиб.
Халкьла педагогикализиб дурхIнала алавчарти мер-мусаличиван рухIласи давлаличира иштяхI алкIули саби.
Бузерила адамли гьарил секIайс лайикьси кьимат бедлугуси саби ва илала пикрумани иргъахъули саби жагадешла дурхъадешличила. Азирти дусмала манзиллизир педагогикалашалси практикали дурхIназир жагадешла ва разидешла къиликъуни адикьес имканти алкIахъули сари. Жагадешла ва разидешла хIялани адамлизир сай акIубти бурхIначирадли дехIдирхьути сари. БегIлара адам разивирахъусили бетаурси саби тIа­бигIят. Иличирти дигили ва илала жагадешли ясирбуцибти адамтани чула творчестволизир дахъ жагали сипатра дирули дирар илала лерилра шалуби. Илди жагадешунала асарлиуб чеалкIуси наслура бяркъличи биркуси саби.
ДурхIначи асарбарес багьандан жагати умира пайдаладирули кали сари мурталра. ТIабигIятличи гъамтили детаурли сари дагъистанлантала умира. Масалас, лезгибала — Къизилгюл (гIинтIла вава); Бе­невша (гулвава); ­булегила — ХункутIутIи (гIинтIла вава); къумукъла, лезгибала —Айгул (бацла вава), Гюлханум (гIинтIла вавнала хужаим); урмала умачил дархдасунти: къумукъла — Зугьра, Юлдуз (зубари), лезгибала — Варз (Бац), къумукъла – Айбала (бацла дурхIя), даргала — ЦIибац (сагаси бац); гIякьлучерти ва паргъатти мицIирагличил дархдасахъи: лезгибала — Марал, Жайран (гьинта), Билбил (булбул) ва цархIилтира. Илди ва цархIилти умани лебталалра уркIби разидирахъу ва тIа­би­гIятличилси бархбас ур­жа­хъу.
Гардла далуйтанира гIяхI­си асар бирусири ва биш­тIа­та­зир чебяхIсиличи пикруми ал­кIахъутири. Нешла дагьри­лизиб лебгIеб халаси ва мягI­ни­чебси мер бурцуси школари гардла далай ва музыка. Ил­дала кумекличил биштIати хIязта биркьухIели, балхухIели, палтарли бегIбирухIели, би­зу­хIели… нешли дурхIнас бархьси бяркъра бедлугусири. ИлхIели дурхIяли биса тIашиутири ва нешличи ункъли лехIизурли, тамашавиубли пикриикIусири. Музыкала ва дугьбала цIакьли иличи халаси ва пайдаласи асар бирусири.
ДурхIяли гъайла мягIни иргъухIели, илала дагьриличи хабуртани, назмуртани, бурала­бани, багьирабани гIяхIси асар бирусири. Ил­ди лерилра пайдалати бетуцуни цали итил чед­ир­цIа­хъу­тири ва дурхIяла дагьри давлачердирахъутири.
Халкьла искусство дахъал шаликарси саби: музыка, далуйти, халкьла театр, изобразительное ва декоративно-прикладное искусство.
Халкьла бузерила жагадеш илдала культурала че­бяхI­­дешлизиб чебиуси саби. Илкьяйда бирар бахъла бутIакьяндешличил къантIси манзилла бухIнаб дебали чебетаахъили хIянчи баралли. Халкьли бурули бирар, хIуни барибси хIянчи чебаахъа, илхIели нуни хIу чи сайрил бурисну или. ЧерикIласи бузерилизи халбируси саби бархьдешличил, хIялалдешличил, са­би гIяхIъулали, гIяхIти пик­ру­мачил барибси. Халкьла пик­румазир къугъати бетуцуни ал­кIа­хъу­ти тIабигIятла жагадешуни сари: дяхIили ду­цибти дубуртала бурги, вацIа-хIярила мер-муса, аваданти авлахъуни, хъярхъти варачанти, зярхIси, умуси гьава ва цархIилтира. Халкьли иштяхIличил тIаби­гIят­личила далуйти, назмурти, хабурти ва цархIилти белкIани цаладирхъутири ва илдала кумекличил адамти бузериличи гьирбирахъутири.
ЧеалкIуси наслула рухIлашалси бяркъличи халаси асар биру бузерила байрумтанира. Илди сари цаибил гъаршла, авлахъличи бузес дурабулхънила, букIуни гьуниббалтнила ва илдас гьунибиънила шадлихъла далдуцуни. Бузерила байрумтачир мурталра далай-делхъличил, спортла абзаначил, инсценировкабачил, музыкаличил адамла гIямрула ва бузерила шалуби жагадирутири. Бузерила ва жагадешунала бархси бетуцли челябкьлаличи умутунира имцIадирахъутири.
Халкьла гIямрулизиб делхъла халаси кьадри лебси саби. Дагъистанлантала миллатуни гьандушили делхъличила гъайикIаллира гIяхIти ва пахрула пикруми алкIахъули сари. Лер шимала уми гьандушибти делхъличила баянтира – кубачилантала, балхъарлантала, ахъушантала … Илдигъунти делхъанала кумекличил чеалкIуси наслула миллатла черяхIти баркьудлумачи пикри бяхIчииахъули саби ва илдазирадли мисалти касахъес икьалабирули саби.
Даршдусмазиб Дагъистанна халкьанала тарихла-педагогикала гIямрула ва рухIласи давла адам гьар шайчивадли жагасили ветаахъес кумекли бетаруси саби. Ил гьаннала гIергъира улкала халкь даршули ва жагали хIербиахъес кумекли бетарар.