Баркабан, вегI акIубси ши

Ну акIубси Ахъушала районна ХIерхмахьила шила мер-муса ЧевяхIси Аллагьли тIабигIятла жагадешличил сахаватли гIердуцибти сари.

Нушала ши Усишала шилизибад бетаурси саби. Жявти замунтазиб «ХIерх­ла-хъяб» бикIуси дубурала гIеларти ван­зурбачи къараулбарахъес 3-4 мурул адам бархьибтири. ХIера, илди мер-му­са­личи чумал хъалибарг гечдиубли, бе­таур­си­ри ХIерхьмахьила шира. Гьанна ил 698 хо­зяйст­воличилси халаси ши бе­таур­ли саби.
Ши гьар шайчибад жагати мер-мусали, ахъти дубуртани алавбарили саби. Алав-гьалав хIеризалли, даргала районтала шимала дазурби, зумати вацIурби, хъулригъунти гIинкъурби, умути шинна хIеркI, чяхI-чяхIи ва дахъал цархIилти жагати мерани чедаэс вирар. Шила ванза цIудара гIянжиличил давлачебси саби. Ил багьандан хъумачир дегIунти дегIнубира наб гьан­биркухIейчирад авадай дашутири. Ши­ла гьаларти дубурти Дахадаевла районна дазурбачи гъамдиубли сари. Дубуртачивад удивяхI хIеризалли, хъатларван Дахадаевла, Сергокъалала районна шими чедиули сари. Дугели хIерикIалли, адамла хIяздухъести, шаладикIути чиргъми ухули сари. Балуй шайчиб Дей­букI­ла шила мер-мусала дазу саби, къадала уди шайчи витIакIибхIели, Сергокъалала районна вацIа-хIярила мерани чедиули сари. Ну риштIали рирухIели, сунела бунагь-хатIа уркадуц нешличил рарх ил вацIализи рашули рираси. Бахъ жагасиригу жура-журала галгуба бицIибси Сергокъалала районничи кабааибси ил вацIа. УбяхI МулебкIила шиличи гъамти вацIурбазира башутири нушала халкь гьалаб.
ВацIализи ухIнаухъунхIели, тамашала, бурес хIейэси, ахъси гьавли кIапIурцули вирар адам. Илав хIу тIабигIятла арилизи виркулри: вава-кьарла ранг-рангла тIемани, махъла, пурпила, жярла, мигла… галгуби, вацIала дайлаб кабухъунси хIеркI, дучIути арцантала тIамри… Агь, хIябилра жагати, адамла рухIла, кьаркьа бамсри чебарбикути мер-муса дири кьалли илди. ИтхIейчирад галгубачи тамашала диги акIубтири набзир. ТIабигIятла жагадешличи хIерикIухIели, шалати пикрумицун алкIули дирар, я ила хIерикIес умсхIемсар. Нушала шиличи гъамли сунесра «ЧIигIяшура» бикIуси вацIа леб. Шила бухъна адамтани буруливан, вацIалис илгъуна у гьалаб ил чIигIяли, мурчIали ва шурмани бицIибси биъни багьандан бедибсири. Халкьли палакатбарайчи, вацIа махъла ва хурла галгуба бицIибсири. Ила ухIнаухъунмадан, махъла галгубала тIемли хIяйранвирахъусири. Чула яшавла шуртIри камси замана, халкь ил вацIализи урцуйчи башутири. ЭмхIелис дех, яра хьунул адамтани къакъличи гIелахъили урцул ардихутири иларад. Иличирли вацIализирти галгуби камдиуб, ил чIянкIбиуб. ИшхIели вацIализи башути адамти агара, халкьли урцул исули сари. Ил сабабли вацIара сагадан мицIирбирули, чеалкIули саби. Муртрил мурчIгъунти хурла галгуби, дуршудикIули, ахъдикIули сари. ВацIа минала замунтачибад халати, адамли вяшдарес хIейэсти шурма бицIибсири. Халкьли бурули бирар, дявтала замунтазиб илди шурмала ургаб къачагъуни дигIянбиркутири или. Шурмала ургар гьаннара кали гьундури лер, илар «къачагъунала къапу» бикIуси халаси шури леб. Халкьли шурмачил дархдасунти дахъал айтуби дурули бирар. Илкьяйдали илаб леб «ТIаш БатIа» бикIуси къаркъала скульптура. Къачагъуни гIергъибикибхIели, виштIасила сирира гIелахъили сарира, ПатIимат бикIуси хьунул адам гьаррухъунсири. ИлхIели къачагъунала някъбази хIерикес багьандан, хьунул адамли Аллагьлизи тиладибарили руили сари: «Я Аллагь, къаркъа ретаахъабагу ну, къачагъунази хIеруцахъес багьандан» или. Лерси мерличир ил тIаш-тIашли къаркъа ретаурсири, бикIар. ХIера, илди жагати мер-мусаличил дархдасунти дахъал тамашала хабурти, айтуби дурули бирар халкьли.
Гьар манзиллизир вацIала тIа­би­гIятли халкьлис жура-журала шабагъатуни пешкешдирули бирар. Илар гьан­нара лер миъла тIярхъуби, сарира тIабигIятли детаахъурти тамашала гIя­ла­матунази дейгIес вирути. БуцIарси дуцI­румла манзилра илаб миъ бицIуси ахIен, вамсурси гьункьяни илаб милиги ахъес, бамсри чебарбукес вирар.
ВацIала чедир жура-журала кьадала кьарла цIедеш дашули дирар: чадур, улелъа, мямури, гъяр, янцIури ва цархIилти. Илкьяйдали гьала хIеб илар дашули сари чудни дирути жура-журала хъалта-кьар. Лерил излумас дар­мандирути кьарлизирад декIардарес вирар гIятури (нушала халкь илдас суссап бикIар).
ГIебшнила манзиллизир шиличи, ургубаличи зумаси муси дирихь чебилхьули бирар. Зумаси дирихьли, кIапIбурцнили бииши, хъумачирти дегIнуби дебали дерхъили авадай дашутири. ЦIудара гIянжилизир дебали бизити, гIяхIти картошкара дашули дирар. Илар дакIибти картошкала бизидеш гьачам деркунсини хъумартес хIейрар.
Гьачам нушала шила дубуртала гIелаб мерлабиубси Дахадаевла районнизи архIя дураберкIибхIели, дебали тамашариубсири илдала пайткадухъунти ванзурби, гIяргIяли дакIибти хъуми чедаибхIели. Нушала шила халкь биалли, дебали бузери дигути, саберхурти, чула чули яшавбарес багьандан гIямалбирути адамти саби. БикIуливан, бузерили дебшлабарибти, някъби къатавдиубти адамтани бицIибси ши саби нушала. Минала замунтачирад цархIилти шимала халкьливан илдани вачар-чакар хIедузахъутири, ванза буза­хъу­ли, хIяйван-къача, мазала мас адилкьу­ли, хIеркабирутири. ДуцIрумла замана ур­­губаличи хIеризалли, бершибси кьалтинван кабилзули бири, берхъили вавнабяхъибси ургуба. ПахрухIебарес хIейри ит­­хIели гьар бархIи «мабикIуси» ургубали­чи, хIянчиличи иштяхIли бицIили бузути халкь­личи.
Сепайда, иш дунъяличир селра даимси ахIен, ишхIелла манзиллизир дарскадиубли сари нушала шила халкьла гIямрура…