Вазипа таманбирули

Арукьес замана баили саби…
– Жявли ахIену? Каладри…
– АхIен. УрегцIали дус камтив?

– Камти хIедиалра, хIу гьачамлис узес вируд.
– Се узни бирара, гIяхIил хIе­дикьули, чехIедиули, вяша­тIа­ла азгъиндиубли…
– Нушани кьалли ватаиши, хIела дурхIни, гьатIи?
– ДурхIначил бузести жагьти учительти баари леб.
– Лебгу, хIела багьуди, бузери, арзу–хIял…
– Баркалла…
Хъули чарулхъуси вахъ­хIи­ла учитель ГIямар МяхIям­мадовлис КIишала гимназияла директорличил бетаурси савлила ил ихтилат гьанбиркулри. Убил шилизибад хъарша бихуси Пирмала лаг ихъуси ил замана-замана тIашилзулри, удиб, Кьямхъу ургубалаб, кавлуси гимназияличи ласирхъулри: дурхъаси се­к­Iал уб­калунхIеливан, бе­та­хъа­хъиб­хIеливан, уркIи цIум­бул­хъулри.
Иличибси хIял аргъеслири. ГIямар Мя­хIям­мадовлис гьамадли ахIенри сунезир дахъал дусми деркIибси, кIиибил юртли бетаурси гимназия бархьбатес. Бархьбатесра ибхIели, гIур ила чархIевхъесли, рахли илаб бузути, сунени абикьурти мугIял­лимтала авидли гIяхIлад–мага живаралли ахIенси, гIур чебаэс хIебиркуси. Гьалабван гьар савли «ДелхIунраяв, узи-урши? ДелхIунраяв, дурхIни?» или са­лам-калам дирес бетхIеруси…
Ил гьачам-гьатIи тIашизур, сагали гIела­вяхI ласяхъиб. Гим­назияличи бяхI­чиси цIе­деш­ла анхъ гIебшнила рангли някьиш­ба­рилри, илисра кIа­ри каргьуси манзил гъам­биублири. Азирцад галга удатурли, ГIя­марли бетаахъурси анхъра илис, «Гьунби гIях­I­дираб» или, кьялубани гьакI­­би­кIу­си­ван билзулри.
«ГIе, гехIцIали дус масхара ахIен, – мас­ли­гIятбирули, пик­риухъун учитель. – Диур. Замана баили саби бамсриахъес, дила хабчаб Разиятла мякьлаб урдубяхъес, дурхIнала дурхIнира дуклабурцули, дазала–дехIибалара дирули, паргъатиэс…»

«Къиян агарли, хIекь хIебирар…»
1984 ибил дуслизиб тIаш­батурсири КIи­шала кIиибил школа. Ил шила хьар дублаб, чIянкIси авлахъличиб сабри. Ит­хIели кIиибил школа, гьанна биалли дахъал шалубарси гимназия бетаурси. Ил секIал гIямрула тIалаб сабри: 980 дур­хIя ца школализи, кIел смена сар­хIе­лира, кахIебурцулри. ХIятта иш­бар­хIи ил анцIбукь тамашабаресира саби. Сен викIалли, 34 дус шалгIердухъи сари, гIя­жаибдеш ахIену, гьанна КIишала кIелра школализиб 350 дурхIя саби калунти.
– Иши асубиэсара, дила узби? – ви­кIар ца бархIи ГIямар МяхIяммадович, алав-гьалав хIерилзули. – Нушала школа цIуръаван саби. Мякьлаб цалра галга агара, кьада агара. Сен биишира, хала бегI­ти бикIуливан, гIяхIси баркьуди барили, ца-ца галга удатахIелри?
Ва тяп 1984 ибил дуслизир школа-а­лав­ 100 галга дакIудиуб. Бузерила учитель ГIямарли бекIдешдируси дурхIнала произ­водственная бригада акIахъуб. Ил­­­хIейчибад гьар дус галгубани зу­ма­бируси анхъ бягIукабиуб.
Леб биштIаси анхъ ГIямар МяхIям­ма­довла юртла гьалабра. Дудешли убатурси, сунечи букьурли баибси, сепайда, дебали бухънакабаибси: галгубира, цар­хIилти духълумира адамтиван дусмани дуркьдирути сари.
Гьачам ГIямарра илала рархкья Разиятра анхълизиб къаршибикиб. Илдани бадирабачил бухъна хъяр шинни балхулри.
– Кумек акIесара? ИлкIун леб­­гIеб цухкабизурсигъуна са­би? – хьарбиулра, галгала дерубти кьялубачи хIерилзули.
– Шукру биаб, икI ца кьяли ахIенси, ишала мицIирдеш агара. Агь, бахъ бизиси тIемла кьадин! Белики, ца дус, гьатIи, цIедеш гесгу?
– Чебатадри жагьси галгаличи.
– Илра пикрибарира. XIepa, ит, – илини мякьлабси цархIил гъярцIа галга чебаахъиб. – Гьачамлис батбухъи ахIен.
– Бухъна хъярли кьалли ца­гIя­хIил гIямру деркIиб­си­гъуна са­би?
– Дергълизи арукьес дус гьалаб дудешли Хайдакьлизибад хибсири или, бурули рири нешли. Нуни хIебалас, итхIели ну белхаагар урши сайри…
Бузери дигуси адам паргъатли хIевъар. ГIямарли школалис чебаахъибси ванзаличирад гьар дус картошка, кьехIни, капуста дашахъи. Илини бекIдешдируси дурхIнала бузерила бригадали ца гектарличирад 21 тонна картошкала ва 38 тонна кьехIнала сархиб. ИтхIели колхозла илгъуна сабухъ гьеч биубси axIeнри.
— Къиян агарли, хIекь хIебирар, — бу­рули вирар илини. — Ванза бузахъес ба­лу­­хIели, иличи диги лерхIели сабри ну­ша­­ла хала бегIтани ризкьила сахаватти са­­бухъуни сархути. Хайдакь-Даргазибад риз­кьи асес нушачи гIяхIли башутири. Гал­губи удаталли – анхъ бирар, цIедеш ди­рар, хъу бегIалли, анкIи дирар, баракат бирар… Совет хIукумат кабизурси ман­­зил КIишала мулкличиб Хайдакьла цIе­­дешла галга лебси ахIенри. ГIур кол­хоз­ла зяхIматчибани, галгуби удалтули, цIе­дешли мадикIути верхIел анхъ да­кIахъиб­тири». Ил багьандан сайри ну дурхIнази гьаман махикIуси: «Ванза бу­за­хъеная, мяхIкамбарая, нагагьладан эркинти гIямру дигули диадалли…»

Дабри, гьатIи, диалри…
ЧебяхIси ВатIа дергълис гIер­гъити дусми адамтас хIя­бил­ра декIти урдухъун. Гушти, гьаргти, цIуръаби дергъла букьурти сабри.
Илди гIямрула кьутIкьуси пай, цар­хIилти шан дурхI­нас­ван, ГIямар­лисра баиб­сири.
БархIехъ колхозла хIян­чи­личирад чаррухъунси Азайла ГIяшурани урши гьаргалав хумарли кайили варгиб. Ил­хIели ГIямарли шила школалализир вер­х­Iел класс таманаилри.
– Се бетаурли? Сен гъявкайзурлири?
– Неш, набра Сергокъалализи ваэс дигулра.
– Сергокъалализи? Се барес?
– УчIес дигулра… Учитель ветаэс дигулра… Дила бархкьяби ХIясан, Ибрагьим, Рабадан, МяхIяммад, Рабазан аркьули саби.
– Жан Аллагь, дила урши, нуни хIу ила вархьес хIерирус.
– Сен?
– Урши, хIуни хIебалуси се леба? ДуцIухъунхIелира хIед гьалаухъеси агара виалли?
– Неш, наб селра хIяжатли ахIен! Наб хIела ихтияр баибси саби.
– Илкьяйда биалри…
ГIергъила бархIи сеннира Азайла ГIяшурани урши архIяличи валкьаахъур. Дудешла хIева-шалбар кьицIдарили, дирбубли иличи далдикахъиб, таврализи хIяжланкIила къяжара нусира кадихьиб. Кепек­ли­чи кепек чебирхьули, мяхI­кам­дарибти шел къурушра де­­диб.
Урши гIурра дуравхъес къа­ла­ба­­хIей­кIули чеили, нешли иб:
– Гьу, гьанна селичи хIер­ли­ри?
ГIямар, дубхIехъили, ганзухъла удирти къачалайла дабриличи хIеризур.
– Дудешла къачалайти чевли Сергокъалализи укьес цIахбилзули саби.
– Дила урши, мискиндеш цIахIдеш ахIен. ХIед дабри чинар даргиша?
Биалра, неш дурарухъун ва камси заманала рухIнар, делкунти чакмара дукладуцили, чар­рухъун.
– Ма, ишди чегьа… Унра Рабадан­хIя­жила сари. Сен-биалра, ил чеблара ихъехIену…
Сергокъалала педучилищелизиб ГIямарли бехIбихьудла классунала учительла санигIят касиб. 1960 ибил дуслизив ил Дахадаевла районна Ширала школализив учительли узес вехIихьиб. Чумал дусла гIергъи ил Урагъила шилизи (Урагъила шира КIишала минала адамтала ши саби – И.И.) шурватур. ЧIянкIли 1964 ибил дуслизив сайри ГIямар сай-вегIси школализи узес чарухъунси.
– Бузерила учительла са­ни­гIят сен хIела бетаурсири? – хьар­биулра.
– Ил санигIят ка­сира 1976 ибил дус­лизиб. МяхIяч­къа­лализир бузерила учительла курсани хъараахъурра. Кьанниван ДГПИ-лизиб географияла факультетра таманбарира.
– ХIела хIялумцI­лаби аргъести сари, ГIямар МяхIям­ма­дович: хIед тIаби­гIят­личи, ванзаличи, бузериличи гъамли виэс дигули калири.
– Чуйна бурадлира, ил бархьси саби…
Географияла учительла дякь­­личибра ГIямар МяхIям­м­адов хIурмат сархес бажардиикиб: гьала-гьала «Старший учи­тельла», гIур РФ-ла цахI­набси багьудила хIур­матла хIян­чизарла умачи лай­икьикиб.

Уршбачи карцIли
– МяхIяммад, ГIиса, ХIяжимурад, ХIя­сан. Чинаба илди? Авал урши баркьили, цалра мякьла катес, хабар-вягIда ду­рес агара. ТIутIубиахъубри! – муруйс гIуркъ­бир­хъули рирар Разиятли.
– ХIу Аллагьли рат, – пиширхъур ГIя­мар, – шишимрикIес хIед мер лебу? КIел­ра рурси шилизиб саби, гIяхIладли ба­шули саби, чула биштIати нушачи шадиб бурхьули саби…
– Наб рурсбицун баили ахIен.
– Дила ашна, дуклуми да­кIибти чякала жибхIнанира пукьа бархьбалтули бирар. Пар­гъатрии…
– Жан ГIямар, наб уршбира мякьлаб биубли дигулра, чарбухъи дигулра…
– ХIебирар ил се­кIал! Хьул­марикIуд: гьанна ша­гьуртани жагьилти, макь­ла­тIис­ли мегьван, чучи битIикIули са­би.
– Вайси бегI бирули леб. Ши­лизиб-декIар се камлив? Хьу­ракабиэс юрт–муса, тIа­би­гIят­ла газ, гIинизла шин, умуси гьа­ва, къунзбухъес жагаси ургуба…
– Илди дурхIнас даибти ахIен, дила хуху.
– Се сари хIедаибти?
– Се ахIенну, шилизир хIянчи агара. Илдала кулпетуни халакадаили сари, харжани дахъдаили сари. Нушала янаша биаркабиубли илдала гIямал хIебирар.
– Вай, Аллагь, уршби бахъ гьанбиркулигу… Сурслизи гIянд карухIеливан саби.
– КьакьамарикIуд, лябкьян шадиб: илхIели учидикибти лерил хIела хабуртира дурес рируд. Дигалли, бусягIят гъайрулхъахъари?
– Телефоннизирад?
– ГIе, телефоннизирад… Паргъатрии, гьар дигути чила диубти? Нушагъун­ти бегIтира шилизиб камли ахIен…
Илгъуна ихтилатлис гIергъи Ра­зият-аба, сунес сунени паргъатдеш бур­гу­хIеливан, телефонра касили, зянкъ­ри­кIес рехI­рир­хьи. Гьайгьай, хъум­хIер­ти илини уршбас гIуркъ­бяхъунала мах баресра. Аммаки, гъай тамандирухIели, сен­нира «Абас датарти! ХIуша му­радли­чи даарти! Дила дигу­ти!» или, балгни чедалти.

«Жи аргъес чебиркур…»
Анхъчи-мугIяллимлис пен­сияличив сай­хIе­лира анцI­бул­кьули ахIен, сенахIенну ил бузерила адам сай, дарести кам­хIедирар. Ил разили сай сунела устадеш бучIантас гьадурцес виъниличи. Школала дурхI­нани бала мурт галга убал­тусил, ил бакIахъес сегъуна къуллукъ гIеббурцусил, дугI­­­ла мярхIябачи Хайдакьла кья­луби сен чедалтутил, янила ман­­зил цIедешла галгуби сен-сен мяхIкамдирутил…
ХIера, ил гIурра вархили сай. Бара батбухъунси бягIлила биштIаси галга цIукли алавбирули сай.
– БугIярдешлизибад бягI­ли­ла галга урухкIуси балан?
– Иш гьачамлис галга бетаурли ахIен. ХIябцдеш диалли, виштIасила тIулбира диргIули дирар. Сеналра бягIлачи, курегаличи, гимиргьиличи янили гужхIебарахъни гIяхIси са­би. Ириъ хала сирмуг бяр­гIиб, сагали убатес чебуркъуб. Галгубас лайикьси къуллукъ гIеб­бу­цалли, илдани гIебш­ни­лизиб адамла кьумур давлачеббиру…
Устадеш гьар секIайзир гIяхIти сари, ГIямар-ази шантани ва дурашантани хаслира хIебла манзил жиирули бирар: дугIла мярхIябачи кьялуби чедатахъес, зягIипси галга сагъбарахъес, чинаб сегъуна галга гIяхIил бузарал гIеббурахъес. Ил гIелум­хIел­зан, я дила замана агара или, илини някъ хIяртхIебиру.
Галгубачил ГIямар вархили чеибсилис тамашабизеси сурат гьалабилзан: неш сунела виштIасиличилван, малхIямли вя­ши­кIар, гьарил галга ахтар­ди­­биру, сунези сай гъайра ви­кIар: «Иш ца дус биубси кья­ли­ саби, ишичи чебатни гап­ла ахIен, сабира гьачамлис хъилизиб бузули лебал. Иш биал­ли кIидусан саби, ишичи чеба­турси кьяли лябкьни умутли багьес леб, ашкарли, хIябэсил дус ил берхъесра асубирар…»
– Адам ишбархIи велкъи, жа­гIял гушли уэс хIейрар, – даим­бирули сай ГIямар Мя­хIяммадовли ихтилат. – Нушала ургубалар дугIла цIе­деш­ла гал­губи дахъал сари. Ду­де­шу­на­ла ва хала дудешунала хIя­ра­кат даимбарили, илди, би­кIу­ливан, «культурныйти» де­­­та­ахъес гIягIнибиркур. Ур лер­ти духънакадаибти галгуби­ра­ жа­гь­тачил дарсдарес че­бир­кур…
– ХIебиалли, сагати хIеб­лизивра хIу акьули хIевъуд?
– Иншааллагь, илгъуна пикри леб. Шагьуртазибад уршби шадиб лябкьути саби, ил­дира барх арбукили, ургубализи ца­гьа­тIи архIя дурабуркIис. ГалгубикIун жи­ди­кIу­ли сари…
ГIямар МяхIяммадовли ил­да­ла жи иргъули сай, гIям­ру­ли­­зиб сунечи чеасибси вазипара таманбирули сай…