Хуреглизирад дига­хъ­у

Адамла арадеш — Аллагьли (гI.т.) нушаб савгъат­да­риб­ти ахирагарти лигI­ма­ту­на­зибад ца саби, илис нушани арадешличи хIеруди бузахъес ва ил мяхIкамли бихIес чебси са­би. МяхIяммад Идбагли (с.гI.в.) ибсири: «Бахъалгъунти адамтани чула шайчир пар­кьагар­деш дакIудирути кIел лигI­мат лер: арадеш ва акьуси замана».

Адамла арадеш бархьаначи беркала букнила тяхIяр­ли­зибад дигахъуси саби. Гьанна халкь имцIали беркала букни­ла бархьси тяхIярличи хъари­хъу­ли саби. Се ибси беркала бук­нила бархьси тяхIяр? Ил беркала духудешличил букни ибси саби, цархIилван буралли, кьаркьала лерил сунес гIягIнити витаминтачил, пайдалати секIултачил гIеббуцни. ИлхIелира адамли кьаркьайс хIедиути витаминти, гIямрула дусми, бузахъуси хIянчи, сунезир лерти излуми ва цархIилти сабабти хIисаблизи касес гIягI­нити сари. Беркала – ил ну­шала гIямрула хьулчи саби, нушани ЧевяхIсилис бируси тIа­гIят кьяйдали, кьаркьайс хIя­жатси гьанкI кьяйдали… ГIе, бер­кай нуша Аллагьличи гъамдарес яра гьарахъдарес дирутира.
ГIядатлибиубливан, имцIа­си­ битIакI, иличибли арадешла даража нукьсанбикни – урхьулизиб куртIбикIуси миъла лесла чедибадси бутIа саби, сабабти биалли гьатIира мурхьли дигIяндикили сари. ИмцIаси битIакI лайбакIес кумекбирути тяхIурти дахъал сари. Лебтанилра балуливан, илди сари: жигарчевли спортлизи ахъни, беркайзи дархиути гъудурмайти, витаминти пайдаладирни, беркала бархьли букнила жура-журала тяхIурти. Лерилра илди баркьудлуми дархьтиван кадизурли хьалли, илдани масъала селизиб сабил тамай гьаргбирули ахIен. Нушани букуси беркай кьаркьа лерилра биркIантачи, гъезбачи, камличи, никубачи, гормонтала цалабикличи, тIем­ли­чи, хIятта хIушала гьавличи балли асарбируси саби. Илала дурабад, адамли букуси беркайзирад дигахъути сари Аллагь хIечив разили виъни ва хIела рухIлашалти цIакьанира.
Беркала цалабикес гIягI­ни­си саби белокуназибад, гIя­ва­­дешуназибад ва уг­­ле­­во­ду­назибад. Белокуни клет­­каби лушнилис дебали гIягI­нити сари. Белокуни дур­тIу­ти сари духъ­лумалайчи ва ми­цIи­раг­­лайчи. Илди чула белшни хIя­сибли цаличи ца мешути диалра, чузир лерти аминокислота­би хIясибли декIардулхъути сари. Ил багьандан берклумазир диъ, хъара зумали пайдаладирнира бекIлибиубси саби. ГIявадешунани биалли адамлис цIакь бедлугути сари.
Илди агарли нушала кьар­кьай А, D, К, Е витаминти чей­­сути ахIен, гIявадешуни хIе­диал­ли, илди кьаркьайзирад ду­ра­дулхъути сари. Нушаб хIя­жатти гIявати кислотаби ну­шани кайсулра духълумази­бад яра мицIирагла гIя­ва­­де­­­­­­шуназибад барибси бер­кай­­­зирад. Хиви, зайтунна, духъ­­­лумала, цIудара гIинцила гIя­­вадешуни, урбешла кьуми – ле­­рилра илдазир гIявадешла кис­лотаби лерти сари.
МицIирагла гIявадешуни биалли дирар бялихълизир, гидгуразир, мазала бухъмуйлизир. Илди продуктуни дебали тухъти ва дахъал калориябачилти сари. Духълумала гIявадеш бахъхIи цIаличиб бемжахъалли, арадешлис заралласи саби. Ил сабабли диетологунани фастфудла (къа­лабаси тяхIярла) берк­луми къадагъадирули са­ри. Кьар­кьайс пайдалати са­ри къиянси журала углеводуни, сарира дубхули делкьунти бе­тIу­лизир, курпализир, овощуназир ва цIедешлизир дирути. БиштIатас дигути гьамадти углеводуни биалли, кампетуназир ва газличилти шиннизир (газировка) къаршидиркур.
БархIи лимон ва варъа бархаибти шинничибад бехI­бир­хьалли, арадешлис дебали пай­­даласи саби. Илдачи че ур­бешла яра цIудара гIинцила гIя­­вадешла кьулса бужалли, гьа­тIира гIяхIси саби. Илдас гIергъи гIянручIла хурегра беркес вирар. ГIянручI букуси цаибси беркалали биэс бирар къиянти углеводуназибад цалабикибси – каш, гIявадеш (укес сягIят гьалаб бужуси чедиб гьанбушибси гIявадешла кьулса), белокуни – гидгури яра кIантIиси нуси. Адам бархIилис хIяйна укес гIягIниси сай: гIян­ручI, хIерели ва бархIехъ. ГIя­дат­­­­либиубливан, бархIехъ кунк­­­си журала беркала букули би­­рар. БархIила бухIнаб се-биалра чIямбарес асубирар. Гьар 3-4 сягIятла бухIнаб пайда­ласи беркала букес гIягIниси саби. Ургар чIямдирес асуби­рар: хиви, цIедеш, дерубти цIе­­деш, селра барххIеибти йогуртуни. ХIядурбарес къиянси, декIси беркала кьаркьа ва рухIлашалси арадешлис гIяхI­си хIебирар. Шин дужесра хъум­мартидая. ХIушала стол­личир мурталра цIедеш диэс гIягIнити сари, овощунира кьарра зумали пайдаладиреная, муридешунала мерлар хиви, варъа, дерубти цIедеш дукеная.
Нушала Идбаглис (с.гI.в.) дебали дигутири гIядатлати ва пайдалати продуктуни: чумиздагуни, харбуз, мухъила кьацI, ниъ, варъа, хиярти, зайтунна гIявадеш, къабакъ ва диъ. Мя­­хIяммад Идбагли (с.гI.в.) Аллагьли къадагъадарибти берклуми пайдалахIедири. ХIялалси бер­кала букнили ур­кIи­лизибси иман­на (бирхауди) чIумадеш им­цIа­биру, илгъу­на адамла дяхI­лизиб нурла ша­ла бирар.
Хьунул адамлис беркала хIядурбирухIели, дазалачерли риэс, сунела кьаркьалацунра ахIи, пикрумира, уркIира умули дихIес чебиркур. Илини бируси беркалакIун сунела хъалибарглис лерилра излумас (кьаркьа ва рухIла) дарманни бетаэс гIягIниси саби. Биш­тIа­хIей­чибад дурхIнази берк­лумалашалси гIяхIси тIягIям кайсахъуси, пайдалати бухъя-зегъа руркъяхъусира неш сари. Ил багьандан нушала чимхъни сели дирцIахъулрал пик­ридулхъес чебиркур. Пайдаласи, хIялалси беркала букути дурхIнира гъай агарли, халабаибхIели вайти бетаэс хIебирар. Ил кабизахъурси хIекьдеш саби.
Нушала Идбагли (с.гI.в.) гьачамалра хурегла шайчиб вайси гъай бурибси ахIен, Аллагьла уркIецIиличил бархьибси ризкьила шайчиб сецад ил вегIлис гIяхIхIебилзули биалра, инкарси, балхIебикибси бурес асухIебирниличила балули. Сунес дигуси беркала илини букусири, цархIилван беркайчи къячхIелки ва илала шайчиб дубхIейхъи.
Адамла хIял-тIабигIятличи, бухъя-зегъаличи илини букуси беркай халаси асарбирус­и саби. ХIярамси, жяргаси, исламлизиб къадагъабарибси беркала букути адамтала ахир секьяйдали таманбиубсил динна хабуртазиб чуйнара-сера къаршибикиб. Илгъуна адам убкIухIели, Аллагь гьан­хIей­кили, иманагарли убкIуси сай. Бусурман адамлис биалли, иличибра вайси секIал биэс хIебирар. Ил багьандан секIал асес, беркес гьалаб ил селизибад барибсил, чили барибсил, илала цахIнабиклизиб бу­сур­майс къадагъабарибси, хIя­рамси секIал лебал пикри бяхI­чииэная. ХIушани букуси хуреглизибад дигахъуси са­би хIу­шала кьаркьа ва рухI­ла­шал­си арадеш!