Мандаринна байхъала

Нуша биштIатала бяркъличила гьаман гъайдикIули дирехIе. Секьяйда ва чили бяркъес гIягIнити илди: бегIтани, хала бегIтани, школали яра пачалихъли? Гьаларти дусмазир дурхIнас акIубхIейчибад бехIбихьили пачалихъли биштIатала анхълизиб, школализиб, дурхIнала лагерьтазиб, вузаназиб цагъуна пикри-бетуц (идеология) къелгIеббикусири. Лерилра пачалихъла организацияби адамтас гIяхIси бяркъ бедес, арадеш мяхIкамбарес ва яшавла шуртIри гIяхIти диахъес къарауйчир дузутири. СССР пашбехъубла иличил барх багьудира пашбехъубли саби. Итди дусмазиб акIубти, гьанна халабаили неш-дудеш бетаурли саби, амма хIякьикьатлизиб биалли илдасра бяркъ хIяжатли саби.

Гьачам ну хIянчиларад автобусличир хъули чаррулхъулри. Мякьлаб нешра 10-11 дусла дурхIяра кабиили лебри. Илди школализибад чарбулхъулри ва уршила тренировкабачила ихтилатбикIулри. Уршили разиагарли, сунени секьяйда бархIи беркIибал хабарра бурулри. «Хъули мурт детиутира, ну гушлира», или урши цIумикIес вехIихьиб. Нешли пакетлизибад касили илис булка гьабуциб, уршили ил кьабулхIебариб. Нешли гIуррара пакетлизир халтIрухъи, касили илис халаси мандарин бедиб. Гушиубли урги, уршили ил сасили, халаси иштяхIличил укес вехIихьиб. ИлхIели илдала мякьлабад итил шайчибси сиденьеличи кабиибти нешра уршира лебри. Ил уршира 9-10 дус виубсигъуна сайри ва иштяхIличил укусиличи хIерикIулри. Ил секIал хIясиббарибси, нешли илизи тиладибариб итил уршилисра байхъала бедахъес, ил разихIейкиб. ИлхIели нешли илизибад кебасили, хIерикIуси уршилисра байхъала бакIахъили бедиб. Мандаринна вегI висивирули хIилхIи калун, «дила саби мандарин, сен хIуни илис лугуси, нура гушлира…» или кьижикIес вехIихьиб. «Селра хIебирар, дила ахIерси, нуни хIед гIурра исис, хъулирра терал…» рикIуси нешла гъайла дурхIяли иргъули ахIенри. Илдани дурути иргъути набра, мякьлабти цархIилтасра гьарли-марли цIахбизур. «ВиштIали левай илцад кьиркьирси, халаваибхIели се бетарара?» – бикIулри илдала хIер. Нушала манзилкIун гьар тукейзир ва гьарилла хъа гьалабси кьакьалар дусла чидил-дигара манзил асес вирули сай мандаринтира цархIил журала цIедешра. Илцадра байхъа­ла мандарин багьандан гайцIхIейкIалра, гашала дусмикIун ахIен. Чеди хIерэсра я неш, я иличилси урши мискинтази халбарестира ахIенри: жагати палтарлира бегIбиублири.
Нешли бархьли бяркъ бедес дигули риаллири, илаб ахIенрину илини мандарин кебасили буртIуси, сай гIяхIъулали бедесли, хъулив левалли иргъахъусири.
Гьаннала заманала бахъалгъунти биштIати дебали чус саби баибти, чус саби диганти саби. Илдас бегIтани ва хала бегIтани гьар журала палтурти, беркеси, хIязла ваяхI ва телефонти исули, секIа агри хIебалахъули саби. Или биалра илдазибад бахъалгъунти кьиркьиртили ва селра барес хIейгутили халабиули, гьар секIал хIядурли дигули саби. БегIтас гьанбиркули саби, школализиб бучIути дурхIни учительтаницун бяркъес чебси саби или. Чули дурхIнала бяркълизи кабирхьуси пай биалли дебали камли саби, илхIелира илдас яшавла шуртIри акIахъубли, цархIилти гIягIнити секIалра асалли, илдас арцра лугули, иличибли гIямал бирусиван билзули саби. Гьаннала заманала бегIти сабира бяркъес гIягIнили саби. БиштIатас дигутани биркьули, бикIули кьяйда, илди «бекIличи кабалтули саби», «нушабра гьамадли ахIенрину, хIушанилра гIяхI касая» или, хIятта илдани сегъунтилра къияндешуни чедаили хIебиалра.
Сахаватдеш – бусурман адамла жагаси къиликъ саби. Гьарли-марси бусурман Аллагьла (гI.т.) разидеш ва алжана сархес къайгъилизив вирар. Дурхъаси Идбагла (с.гI.в.) хIядислизиб бурули саби (мягIна): «Сахаватдеш – галга саби, сунела мякьи алжанализирти, кьялуби биалли иш дунъяличирти, илди кьялуби чили дуцес виаллира (сахаватсили виубли), ил илдани алжанализи левку». Се-биалра садакьалис бедибси адамлис, Аллагьу ТагIялани гьатIира имцIабируси сай. ГIуррара бурули саби, ца гушси хьунул адамли ГIяйшази (р.гI.) беркеси тиладибарили руили сари. Илис бедес Идбагла хьунуйс ца чумиздаг ахIи селра баргили ахIен. Ил хьунул адамли ил чумиздагра сасили, сунела кIелра рурсилис бутIили, бедили саби. Идбаглизи (с.гI.в.) иличила бурибхIели, илини иб: «Сунес аманатли бедибтачи уркIецIибарнили илис жагьаннабла цIа хIярамбируси саби». ХIера, сецад кьадри лебал байхъала чумиздагла, цархIил секIайчила гъайхIейкIалра. Бусурман адамли барибси садакьали 70 журала балагь тIашиу, хабарагарси бебкIализивад уцахъу, гIямру духъяндиру. Садакьа гьарли-марли ил чараагарли гIягIнисилис баралли, бегI гьалаб вегIла тухумтала ургаб, ил ЧевяхIсини дурхъали чебиуси саби.