Мурхьли руркъни

ИшбархIила шуртI­ра­зир динничил дарх­­­­дасунти мурхьти ба­гьуд­луми кайсни дебали мягI­­ничебси саби. СенахIенну ца­ца­бехIти Интернетлизиб дархьли ахIенти баянтачи бя­хIи­­гули саби. ИлхIели чидил гьу­­ни бархьсил белгибарес ил­ди адамлис кумеклира де­та­рар.

Цаибти бусурмантала на­саб­лизивадси машгьурси тарихчи Ибну ХIишам «Идбагла (с.гI.в.) гIямруличила баянти» жузлизиб бурули сай, ислам тIинтI­бируси манзил, кьурай­ши­тунала кьамлизибадти хIур­матла адамти илала идбагдешличи бирххIеуртири ва илизи ил секIал батахъес чуй­нара кьасбарибсири. Илди бикIутири: «Ва МяхIяммад! ХIед давлачеввиэс дигули виадли, нушани ил бучили хIед лу­гехIе, нуша-ургаб хIурмат сар­хес дигалли, нушала вегI­бекI вирури, хIед лебдешла ху­жаим виэс дигалли, хIу нушала пача вирури…». Амма Ал­лагьла Расул разихIейкиб я давлаличи, я вегI­бекIдешличи. МяхIям­мад­ли (с.гI.в.) цархIил гьуни чеб­би­кIиб: жамигIят гIяхI­деш­ли­чи ва даршудешличи жибирули, багьудлуми ва гIилмула баянти тIинтIдируси.
БегIла гьалар иличи дархьиб­ти дугьби сарри: «УчIен!» Ам­ма, ил вебкIили камси замана дикили гIергъи, исламла таихлизибад балули кьяйда низа­магардеш дехIдихьибтири. БегI гьалаб 656 ибил дуслизиб ГIус­ман бин ГIаффан халифли ви­рухIели. Илди зиддешунала манзил пунтчибани ил кавшибсири ва бусурмантала жамигIят кIел бутIаличи бутIибсири – сунитуни ва шиитуни. ЦархIил пунт бехIбихьибсири халиф ГIя­лила манзил цадеш булъути тIама-гьамали. Тарихчибани ва динна гIялимтани бур­ни хIясибли, илдазивад ца – Рамадан аль-Бути, имцIати пунтчиби багьуди агарти ва бяркъ кахIесибти жагьил адамти сабри. Илдани балули ахIенри бархьдеш ва балкIдеш декIарбарес. Ил сабабли илдани ГIяличи гIяйибти чедушили кавшибсири.
Нушала заманара илдигъунти зиддешуни жамигIят-ургар камдирули ахIен. Илис гIяйибла бегIти динна суалтазиб багьуди агарти жагьилти адамти саби. Цаибилгъуна, экстремистунала ва радикалтала кьукьнази бархбиркути адамти 80 ибти дусмазиб акIубти саби. КIиибилгъуна, бусягIятла манзил дахъал давлачерти пачалихъуни ва улкни лер, сарира адамтани адабчебси бяркъ ва багьуди кайсниличи камси пикри бяхIчииути. Адамтас даршудешлизиб ва балгундешлизиб хIербиэскIун давлацун баибси ахIен.
Илди улкназиб хIербирути адамтала чула лебдешличи хIер­хIеили, яхI-ламусла ва адаб-хIяяла шали хIярхIбиубли саби ва «неш» «дудеш»-ла мер­личиб илдала «родитель 1» «родитель 2» бетаурли саби. Илдигъунти улкнала Мя­хIям­мад ХIяжиев аль-Инчхила пикри хIясибли, челябкьла хIе­бирар, тарихлира илис бикьридеш дирули сари.
Россия багьудичебси ва даршуси биахъес багьандан, нушала биштIатас вегIла культура ва динна хьулчи багьахъес гIягI­нибиркур. Илкьяйдали дунъяличирти цархIилти дина­ни­ра руркъяхъес ва адаб-хIя­яла дурхъадеш багьахъес.
ХIябъибил биалли динничил барх­басунси багьуди кайснила шали саби нушала улкала хрис­тиантала дин гIеббуцни ва руркъни. СенкIун Россияла жа­мигIятлис ва улкалис радикалтала дин бузахъутала ва илдала идеологунала шайзибад урехи алкIули саби. Ил ба­гьан­данра ахъти адаб-хIяяла ва пикри-кабизла жамигIят биэс гIягIниси саби илдас къар­шили кабизес биэси. Терро­риз­маличи къаршити далдуцуни­ра де­бали чедетаахъили дура­дур­­кIес чебси саби. Бархьси дин­на цIакьси хьулчи биалли, или­ни къаршидеш дарес бирар чидил-дигара динна бай­рахъ­лиуб башуси экстремизмалис. Чедиб бурибси хIисаблизи касили нушани маслигIятбирулра, РФ-ла христиантази ва бусурмантази динна шайчибси пикри-кабиз чIумабиахъес. Дин­на кьанунти хIясибли дур­кIути гIямрули жамигIятла бухI­наб царугдеш ва паргъатдеш алкIахъу.
Мисаллис, христиантала диннизиб бурули саби гьарил къаршикарличи дигиличл виахъес, дин декIархIебарили садакьа буртIахъес. Рахли гьаргси, гушси яра къиян-жапализи викибси чейалли, ил чи-дигара виаб, леб­тачилра уркIецIибарес чеб­си саби, илис кумекбарес­ра. Протиерей Александр Дяги­лев­ли Евангелиелизибад мисал лебкули сай: «ХIушани дила уркIилизиб гьими-кьяс акIахъес хIедирудая», ва иргъахъули сай, адамли цар­хIил­лис барибси вайдеш бегI гьалаб сунес саби бируси или. Вайдеш барибси адамли сунес жагьаннаблизиб мер бургули сай. Илис саби диннизиб душмайс гIяхIси биахъес балга бирни гIяхIсилизи халбируси, ил секIай бегI гьалаб адам пашманиъни чебиахъуси саби. Адамти дергълизи аркьухIели, ВатIан багьандан алхес хIя­дур­ли бирутири, илкьяйдали дин ба­гьанданра.
ЦагьатIи мягIничебси секIал гьанбуршехIе – ил балга-дугIя ва илизибси цIакь саби. Иличил адам вируси сай сунес кумек хIяжатси манзил яра су­нела уркIиличирти пик­ру­ми-кьасани гьандушили Че­вяхI­силичи дугьаизес. Ислам дин­низиб биалли дурхъаси Идбагла (с.гI.в.)хIядис лебси саби: «Балга – бусурма ярагъ саби» ибси. УркIи-уркIилавад балга-дугIяра дарили, сунес гIягIнисира тиладибаралли, гIягIниси манзил ЧевяхIсини лугуси саби.
Лерилра динани даршудешличи, гIяхIдешличи, узидешличи жидикIути сари. ЧелкIуси наслулис динна шайчибси гIяхIси бяркъ бедес ва бархьси гьунчибад башахъес – ил саби бекIлибиубси мурад. Экстремизмализибад ва цархIилти журала вайнукьабала кьукьназибад мяхIкамдеш барес багьандан нушала дурхIнас школализибти биаб, илди яра студентуни биаб къалпси къалпсили, бархьси бархьсили чебиэс гIягIнибиркур. ВегIла гIядатуни хъумхIертули, культура ва тарих руркъялли багьудилис гIяхIси хьулчили бетарар. ИлхIели кавлан нушала Дагъистан ва Россия цасили ва уржибсили.