Дарган мез — дурхъаси хазна

«Мез — гьанна ми­­цIи­р­­­­­­­ли агарти, хIер­­би­ру­­­ли лебти, гIур ал­кIу­­­ти­­ наслуби-ургабси бегI­ла­ра мицIирси ва зумаси ба­р­х­­­бас саби”, — викIусири урусла машгьурси педагог К.Ушинский. ХIебиалли, мезла ку­мекличибли нушани нушала хала бегIтала жявхIелила гIям­руличила, бусягIят лебси хIя­кьи­­кьатличила, даргантала челябкь­лаличила дурусли багьес дирулра.

«Нешла мез хIедалуси адам кIарала пяхIбиубси галгагъуна сай». ХIера, ишди дебали мягIничерти дугьби делкIи сари ХI.ГIялиевли. Илди дугьбала мягIна аргъили дигулра гьарил дарган адамли. Миллат калахънилизиб, илала хасдеш даимбарнилизиб тяп нешлагъуна кьадри лебси саби мезлара. Илди мезли саби нуша, дарганти, ца кьамла наслу диъни кабилзахъуси.
Сен, гьатIи, нуша даргантани нушала мезличила, лугъатуначила, кьамли­чи­ла хъумуртуси? Сен дарган мез хIе­дяр­къурли, урус мезличицун хъарахъили хIер­ди­ру­тирара? Нешлизи мурегала лугъатли­чил гъайрухъунхIеливан уркIикIун ряхIят­хIе­бирар. Чинар-дигара риас, нешла мез аргъибхIели, дила чарх батбулхъан, рухI­лизи ванадеш абицIур. Дарган далай ар­гъибхIели, гьав гIяхIбулхъан. Ну дарган неш­ла, дарган рурси сарра. Хъулир, дурар ва школализир дарган адамли дузахъес чебси саби вегIла нешла мез – дарган мез.
Дарган мез сихIрула кьанилизибси дурхъаси хазналичи мешудиркур. Кьани ибхьниличил, ил нушала дурхъаси хазна гьар рангли пархбикIар. Илала рурхIути дахъал ранганани гьарил адамла пикри битIикIу, гьарил адам илала гIяжаибдешли гьалаксарахъу, урхIмешуагардешли ва жагадешли тамашаирахъу, хIяй­ранирахъу. Бурес вирар, мезла илди гIяжаибдешунала ахир агара или. ХIейгеси биалра, мезла илди тамашала анцI­букьу­­начила бахъли балули ахIен, я нуша мезличи халаси хIурматличил хIердикIес бур­сидиубли ахIенра. Гьариллис якьинси саби, мезла ил гIяжаибдеш гьаргбарнили мез руркъниличи пикри битIикIни, иштIяхI алкIахъни, кьас им­цIа­би­рахъни, диги мурхьдирахъни.Мезличи диги акIни, ца бутIаван, вегIла ВатIайчи диги акIни саби.
Леб дунъяличиб сецад-дигара дила неш­личибра жагатира, багьудила бегIтира гьести гIямрула хьунул адамти, дила нешла зиланти, илдачиб биштIати, амма илдани цалилра дила нешла мер хIебурцу. Наб нушала мезра нешгъунти дилзан. Илди мез руркъуцад хала бегIтала рухIла мурхьдешра, муртрил даргантазир далгунти, ахIерли хIердарили, нушачи даахъибти гIяхIти гIядатунира муридилзан. Сепайда, нешла мезван даргантала гIяхIти гIядатунира дуб-дубли деткайхъули кьадин.
Мезра гIядатунира секьяйда калес дирути, эгер шагьуртази, диркьаличи гечбиубли, цархIил миллатла халкьаначил гъу­дур­кабиубли хIербирути дарганти, барх хIербирути даргантази биаб, кулпет-ургаб биаб урус мезличил гъайбикIули биал­­ли? «Бахъал» рикIесра дигули ахIенра, ам­ма леб дарганти, сабира «Нушаб даргала ли­те­ратурный мез гIягI­ни­ли ахIен» би­кIу­ти.
Ну тамашарирулра: дарган мез муч­ла­хIе­дирули, илди руркъ­хIеруркъули, «илди нушаб гIягIнили ахIен» или да­кIу-гьаргли бикIутани паспортунази, цархIилти до­кументунази сен сай «Дарган» сайра яра сарра или лукIуси вара или.Сен хIелукIуси «Урус» сайра или яра «Жугьут» сарра или? Нешла мез хIедалуси «Дарган» се дарган вируси?
Ягъари, нуша дарганти, мицIирли лерай, мез дубкIутив? Аслу-минала лугъатуни, рухIла культура, дегъхIели дяргIиб шинна урунжван, делгъутив? ГIур илди мезлигIир базригантиван къяйцIдикIутирав? Вакилти мицIирли лебай, мез дебкIахъни, дила пик­рили, неш лайракIнигъуна саби.
«Неш хIейги» яра «Неш­личи гIягI­ни­деш агара» ви­кIу­си адам наб гьачамлис къар­шихIейкиб. Амма «Нешла мез гIягI­нили ахIен» бикIути гьар бархIира-сера къаршибир­кули бирар. Хала неш яра ха­ла дудеш дарган мезличил, дурхI­ни биалли урус мезличил гъайбикIули чебиур. Нуша, дар­­гантикIун дарган нешанани даркьибтира, дяркъуртира, дагьриличи дикахъибти­ра.
«Дай хъатлаб хайнига бер­цIад­ра, нешла чебла ахъес хIей­руд» ибси бурала лебси саби нушала халкьла. Нушара мурталра неш­ла чеблалиур кавлутира. Ил багьандан сарра нуша илала хIурматбарес, ил ра­зили, талихIчерли риахъес се-ди­гара барес хIядуртира.Дила пик­­рили, мезлара нешлагъуна хIур­мат­барес гьарилла чебла са­би.
Нешла мез дигахъуси цалра адамли урус мезла яра дурала улкнала мезанала кьадри уббирхъули ахIен. Урус мез гIяхIил дални — ил халаси игъбарлизи халбирули саби. Илди мезла гIяхIдешли нуша, дарганти, лебил дунъяла литератураличил, культураличил, халкьанала тарихличил тянишдиэс дирулра, гIилмула мурхьдеш умцIулра, дунъяла къакъличиб гьарил бетарусиличила балулра. Хала бегIтала мез хIедалути инсанти наб хIяч­ма­зибад бердибси галгаличи мешубиркур.
Гьанна дарган мез руркъ­ниличи халаси пикри бяхI­чииули саби мугIял­лим­танира, сенахIенну бархIичир-бархIи дарган мезли гъайбикIути ва илди мез далути камбикIули саби. Урус мез имцIали далули сари, гьанна шимазиб хIербирути адамтанира.БегIтани имцIали халаси пикри бяхIчииули саби урус мезличи, илди дагьниличи. БегIти-ургабра камли ахIен дарган мез вайтIа далутира, чули кIирка хIурпри хIедалутира. Камли ахIен бегIти-ургаб нушала дурхIнас дарган мезла дурсри гIягIнити ахIен, илди чинар багаладирути бикIутира. Шимала школабазиб биалли гьачамлис дарган мезла дурсрачи дурхIни башули, дурсрачи хIядурбикIули саби или гьанбиркули саби, амма шагьуртазиб анцIбукь ур­гIеб­ли саби. Дурсрачи башути, мез далути,мез дагьес кьасла бегIти камли саби.ДурхI­нани чула дарган мез-неш­ла мез вайтIа дални халасигъуна гIяйиб саби бегIтала. БегI­ти хъулиб чула мезличил гъай­би­кIалли, дурхIнанира дарган мез ункъли дала или гьанбиркули саби.Дарган мезличи дигили бицIибси дила уркIира кьакьали саби. Наб дигулра гьарил дарган адамли сай дарган виъни, дарган мез сунечи дагьес чебси биъни хъумхIертурли. БегIтани хъулиб дурхIнази мез дагьахъес халаси пикри бяхIчиаили. Гьанна бахъалгъунти халкь шагьуртази гечбирули саби, амма адам чинав виалра, вегI акIубси мер, вегIла мез хъумартес асу­хIе­бирар.Дарган мез вайтIа дал­ни, камли дузахъни дила пикри хIясибли дарган мезла дурсри камли диъни, жузи камл­и дурайънилизиб саби. Гьанна нушанира балули дурхIнани чус багьес дигути имцIати баянти ле­рилра кайсули сари Интернетаназирад.Урус мезла илаб се-дигара баргес,белчIес ви­рули сай,амма дарган мезли дел­кIунти илар дебали камли сари, бекIлил агара эсра вирар. Дила пикри хIясибли ил анцI­букьлара халаси асар леб дурхI­начи.
Девли адам гьунарагар варесра бирар, илизи цIакь кер­тIес­ра, ил сагъваресра, цIу­ми­кIа­хъесра. ХIера, илдигъунти урк­Iила хIя­лани алкIули сари набзир, дарган мезла дев бакьасли.
«Мез далуси мурдали, хIе­да­луси хьурали» иру халкьли. Сегъунти мез дагьалли­ра, илди чисалра, сеналра диргаладухъунти ахIен. ДиргалахIедулхъан даргала литературный мезра.